אין 1996 איז אײַנגעפֿאַלן דעם פֿילם־פּראָדוצענט און ייִדישיסט ראָלאַנד (ראובֿן) מילמאַן צו מאַכן אַ געניטונג־פֿילם אויף ייִדיש. קיינער האָט ניט דערוואַרט, אַז עס וועט ווערן אַ שלאַגער, נאָר סתּם — מע האָט געמיינט אַז גענוג מענטשן וועלן אים קויפֿן אויף טשיקאַוועס. ווי עס ווײַזט זיך אָבער אַרויס, האָט מען דעם ווידעאָ „שוויץ‟ אויסגעכאַפּט, בפֿרט נאָך דעם וואָס מע האָט געוויזן אַ טייל פֿון אים אויף דער פּאָפּולערער טעלעוויזיע־פּראָגראַם פֿון דייוויד לעטערמאַן.

ניט געקוקט אויף דעם, וואָס „שוויץ‟ האָט זיך צום מערסטנס פֿאַרשפּרייט ווײַל מענטשן האָבן געמיינט אַז „ייִדיש איז קאָמיש‟, דינט עס ווי אַ גוטע שפּראַך־לעקציע, בפֿרט פֿאַר די וואָס ווילן וויסן ווי אַזוי צו רעדן וועגן געניטונגען און ספּאָרט אויף מאַמע־לשון. דער פֿילם איז אויך פֿול מיט ייִדישן הומאָר און איז זיכער דער איינציקער פֿון אַזאַ סאָרט מיט מוזיק פֿון סידאָר בעלאַרסקי.

אינעם פֿילם האָבן אָנטייל גענומען די אַקטריסעס שיפֿרה לערער ז׳׳ל און בעטי זילבערמאַן און דער טיילצײַטיקער אַקטיאָר אַקטיאָר יחיאל געלער־קאַץ.

דאָס פֿאַרשפּרייטן דעם פֿאָרווערטס איז, אַ פּנים, ניט געווען קיין לײַכטע פּרנסה. אין אַ סצענע פֿונעם אַמעריקאַנער־ייִדישן פֿילם „דער לעבעדיקער יותם‟, פּרובירט דער העלד, בני בערגער (געשפּילט דורכן יונגן אַקטיאָר דזשערי ראָזענבערג) אײַנצורעדן די פֿאַרבײַגייער צו קויפֿן בײַ אים אַן עקזעמפּלאַר פֿון אונדזער צײַטונג, פֿאָרזינגען פֿאַר זיי אַ טרויעריק ליד וועגן אַ נעבעכדיקן יותם. ווי מע זעט אין דער סצענע, גייט אָבער זײַן פּרוּוו ניט אַזוי גלאַטיק.

כאָטש דער פֿילם איז מעלאָדראַמאַטיש שונד, גיט ער איבער אַן אינטערעסאַנטן בליק אויפֿן אַמאָליקן ייִדישן „איסט־סײַד‟. דעם פֿילם האָט רעזשיסירט און פּראָדוצירט יוסף זײַדן, וואָס האָט אויך אָנגעשריבן דעם סצענאַר אויפֿן סמך פֿון שלום סעקונדאַס אַ פּיעסע.

אלס איינער וואס איז אויפגעוואקסן ווי א חסידישער יונגערמאן, האב איך זיך איינגעוואוינט אין דריי קליידונג סטאטוטן: שבת’דיג, וואכעדיג, און ווי מע גייט אין דער מיקווה — נאקעט. 

איך דערמאן זיך ווי די מאמע האט מיר געקליידעט אלס קינד ביז די בר מצווה, זומער מיט לייכטע קליידער, קורצע ערמל, קורצע הויזן און סאנדאלן; ווינטער מיט פולע וואלענע קליידער און באקוועמע שיך, אין בעט א פידזשאמע, אין באדע צימער א באד קלייד, פורים א פארשטעלעכץ, צו א חתונה מיט א ספעציעלן ראק, די פאות געמאכט מיט דזשעל. אין די בערג אום זומער האט זי ארויפגעלייגט א גויאיש היטל אויף מיין קאפ, „זאלסט זיך חלילה נישט פון דער זון אפברענען.‟

אבער גיי געדענק יענע פארגעסענע צייטן. זינט דער בר מצווה, זינט איך קלייד מיך אליין, איז נישטא די אלע זאכן. שווארץ, ווייס, און דאס איז עס, מיטן אויסנאם ווען עס רעגנט, דאן כאפט מען א זעקל, זאל זיין א קאלירטע, און מען לייגט עס איבערן הוט, וועלעכער קאליר, מאכט נישט אויס.

פון די ווייבער שיל, מיינע געשוויסטער און שפעטער מיין ווייב, האב איך פארגעזעצט צו הערן איבער כל מיני קליידער, אזא קאליר פאר יונגע, אן אנדער קאליר פאר עלטערע, מיט שמינק צו א פארטי און אן שמינק אין שיל, א שבת קלייד, א יום טוב קלייד, א חתונה קלייד, א קאנטרי גאון, א שלאף גאון, א שווים קלייד. אוי האב איך זיך געשפירט ווי א פרייער פויגל הערנדיג זייערע קאמפליקאציעס! ביי מיר, די זעלבע סעט וואכן בגדים פאר אלע וואכנטעג ביז הונדערט און צוואנציג, די זעלבע סעט בגדי שבת פאר אלע שבת און יום טוב, חוץ דעם קיטל פאר די הייליגע טעג און פאנטאפל פאר יו”כ און תשעה־באב, און אין אלע מקוואות איז אויך די זעלבע — אדם נאקעט.

אזוי האב איך רואיג געלעבט יארן, ביז די השגחה עליונה האט געפירט אז איך זאל לעבן צווישן מאדערנע און סעקולארע מענטשן, און נאטירליך נאכקומען זייערע קליידונג סטאנדארטן. 

עד היום איז מיר שווער צו כאפן ווען מען דארף אנטון וואס. צו דער ארבעט גייט מען דזשינס און צו אן אפיציעלער אוונט – געשטרייפטע הויזן.

אז איך וויל זיין א ריכטיגער לייט צווישן לייטן דארף איך וויסן ווען מען טראגט א קאפ היטל, א T העמדל, סניקערס, זון ברילן, שטוב הויזן, און מיט וועלעכער אויפשריפט, און ווען און וויאזוי מען פאסט צו א געביגלט העמד, ראק און שניפסל.

אויב איך באווייז זיך אלעמאל מיט די זעלבע קאליר העמדעד, הויזן אדער שיך גיט עס דעם איינדרוק פון א היימלאזן. און גיי איך מאכן קערפערליכע איבונגען פרעגט מען מיר: אזוי? אן קיין גימנאסטיג הויזן?

ווער ווייסט וואס נאך פאר א כללים זענען דא, נאר איך האב זיי נאך נישט אויפגעכאפט?

דא אין דער פרייער וועלט האט אויך „נאקעטקייט‟ הלכות בגדים: שווים הויזן מוז זיין, און דווקא א שווים הויז, נישט קיין לייבהויז (הויזל). פאראן לענגערע צו קירצערע לויט די געברויכן. פאלט מיר איין יעצט אנצוהייבן א שווים סעסיע, גיי איך קויפן שווים הויזן. זאגט מיר דער אייגנטימער: ר’ איד, ווער פארקויפט דאס יעצט אינמיטן ווינטער שווים קליידער?  איך הייב די ברעמען: ווינטער? מיר זענען דאך אין דעם זוניגן דרום קאליפארניע. און מתחילה פארשטיי איך נישט דער פראבלעם. אויכעט אין מקווה גייט מען דאך סיי זומער סיי ווינטער?!

אז דער פארקויפער האט זיך מרחם געווען אויף מיר און צוגעצייגט א פאר שווים הויזן, הייבט ער אן מיטן טיפישן אמעריקאנער „אויסוואל‟: אזא קאליר, אזא דעזיין, דאס איז פאר ספארטס לייט, דאס איז פאר רייכע לייט, דאס איז פאר „שיקסע כאפער‟, דאס איז פאר עלטערע לייט, דאס — פאר רעליגיעזע, דאס — פאר ארטיסטן. 

ביי מיר איז אלעס איינס. דער איינציגסטער מאל אלס חסיד ווען איך האב געדארפט קלויבן א דעזיין איז פאר מיין טיש בעקיטשע. ס’מיר גוט, אויך שווים הויזן דארף איך קלויבן… איך בעט זיך ביי אים, גיב מיר עפעס און לאז מיר גיין… אבער עס איז נישט דער מנהג אזוי, זאגט מען מיר, מען דארף אכט געבן, געווארנט זיין, מיט וועמען מען איז גרייט זיך צו אידענטיפיצירן.

איך האב שוין כמעט געטראכט צו זיך, נאך אביסל און די חברה וועלן מיר פארדרייען דעם קאפ, וועל איך נישט האבן קיין ברירה און זיך מוזן גיין אויסזוכן א מקווה.

משה יעס איז געווען אַ פּאָפּולערער זינגער אויף ענגליש בײַ די חב׳׳ד־חסידים בכלל, און בײַ די חב׳׳ד בעלי־תּשובֿות בפֿרט. אַליין איינער וואָס איז אויפֿגעוואַקסן בײַ אַ וועלטלעכער משפּחה און שפּעטער פֿרום געוואָרן, האָט יעס געהערט צו אַ גרופּע חב׳׳ד־מוזיקער וואָס איז געווען גוט באַהאַוונט אין דער וועלטלעכער אַמעריקאַנער קולטור און האָט געשטרעבט צו שאַפֿן אַ מין סינטעז צווישן דער אַמעריקאַנער און ייִדישער קולטור.

להיפּוך צו אַ סך לידער פֿון דעם שניט, בפֿרט די הײַנטיקע, קלינגען ניט יעס׳ לידער האַמעטנע אָדער איבערגעטריבן, נאָר אויטענטיש און אַפֿילו פֿאָלקסטימלעך. טאַקע דערפֿאַר זענען זײַנע לידער פּאָפּולער געוואָרן ניט בלויז בײַ פֿרומע ייִדן, נאָר אויך אויף דער ברייטער אַמעריקאַנער ייִדישער גאַס. זײַן שלאַגער, „מײַן זיידע‟, אויף מאַמע־לשון, האָט טאַקע אַ ייִדישן טעם.

דאָס ליד האָט איבערגעזעצט דער פּאָעט און לאַנגיאָריקער רעדאַקטאָר משה סחר, וואָס איז באַזונדערס פֿעיִק בײַם איבערזעצן רוסישע, אַמעריקאַנער און ישׂראלדיקע לידער אויף ייִדיש. סחר, צוזאַמען מיט דער באַרימטער זינגערין חוה אַלבערשטיין, האָט לעצטנס באַקומען אַ פּרעמיע פֿון דער ישׂראלדיקער רעגירונג ווי אַן אָנערקענונג פֿון זײַנע אויפֿטוען לטובֿת דער ייִדישער שפּראַך.

די איבערזעצונג האָט סחר געשאַפֿן אויף דער בקשה פֿונעם זינגער דודו פֿישער, וואָס האָט דאָס ליד אַרײַנגענומען אין זײַנעם אַן אַלבאָם ייִדישע לידער. אויבן זינגט דער ייִדישער זינגער יוסי דעסער זײַן נוסח פֿונעם ליד.

אונטן קען מען הערן, ווי משה יעס האָט פֿאָרגעשטעלט דאָס ליד אויף אַ קאָנצערט אין 1981.

משה אוישער און זײַן דעמאָלטיקע פֿרוי פֿלאָרענץ ווײַס האָבן געשפּילט צוזאַמען אין אַ ריי ייִדישע פֿילמען אין די סוף־1930ער יאָרן. ביידע אויסגעצייכנטע זינגער, האָבן זיי געקלונגען נאָך בעסער ווען זיי האָבן אויפֿגעטראָטן אין איינעם.

אינעם פֿילם „יאַנקל דער שמיד‟ שפּילט פֿלאָרענץ ווײַס רבֿקה, אַ חתונה־געהאַטע פֿרוי, וואָס איר מאַן איז איר נימאס געוואָרן, פּרובירט זי צו פֿאַרפֿירן דעם שמיד יאַנקל (משה אוישער) דורכן זינגען מיט אים שיינע לידער.

ס׳איז מיר ניט קלאָר, צי דאָס סווינג־ליד „לעבעדיק און פֿריילעכס‟ איז עפּעס וואָס אַ ייִדיש מיידל וואָלט טאַקע זיך אויסגעלערנט אין דער גרויסער שטאָט און אַרײַנגעבראַכט אין שטעטל, צי עס האַנדלט זיך בלויז וועגן אַן אַנאַכראָניזם (דער פֿילם, וואָס דאַרף פֿאָרקומען אין דער אַלטער היים, איז פּראָדוצירט געוואָרן אין אַמעריקע). ווי עס זאָל ניט זײַן, איז עס וווּנדערלעך שיין.

„יאַנקל דער שמיד‟ האָט מען געמאַכט אויפֿן סמך פֿון דוד פּינסקיס פּיעסע פֿונעם זעלביקן נאָמען, אונטערן רעזשי פֿון עדגאַר אולמער.

טײַערע בינטל־בליצבריווניצע,

איך בין עטלעכע און פֿערציק יאָר אַלט און איך בין אַן אַדאָפּטירטע. מיט פֿופֿצן יאָר צוריק האָב איך אויפֿגעזוכט מײַן ביאָלאָגישע מוטער, מיט וועמען איך בין איצט אין אַ גוטער באַציִונג. זי האָט דעמאָלט געפֿרעגט מײַן ביאָלאָגישן פֿאָטער אויב ער וויל אַז איך זאָל זיך שטעלן אין פֿאַרבינדונג מיט אים. ער האָט געענטפֿערט אַז ניט. די סיבה: ווײַל ער וויל ניט אַז זײַן ייִנגערע טאָכטער, מײַן ביאָלאָגישע האַלבשוועסטער, זאָל וויסן אַז ער האָט געבוירן נאָך אַ קינד. מיט עטלעכע יאָר שפּעטער האָב איך זיך פֿאָרט געשטעלט אין פֿאַרבינדונג מיט אים, און ער האָט באַשטעטיקט אַז ער וויל ניט קיין קאָנטאַקט.

איך האָב איצט אַ קליין טעכטערל, און איך טראַכט פֿון מאָל צו מאָל וועגן דעם פֿאַקט אַז איך האָב אַ ביאָלאָגישע האַלבשוועסטער אויף דער וועלט וואָס ווייסט ניט וועגן מיר און אויך ניט וועגן איר האַלב־פּלימעניצע. איך האָב אַפֿילו אויסגעמיטן גענעטישע אונטערזוכונגען ווי די „געפֿינט אײַערע קרובֿים‟־אונטערזוכונג פֿון „23־ענד־מי‟ ווײַל אַזוי װאָלט מײַן האַלבשוועסטער געקאָנט זיך דערוויסן וועגן מיר. אָבער איך פֿרעג זיך: צי האָט מײַן ביאָלאָגישער פֿאָטער טאַקע דאָס רעכט צו באַהאַלטן דעם פֿאַקט פֿון מײַן עקזיסטענץ פֿון מײַן האַלבשוועסטער? צי האָב איך דאָס רעכט, צי בין איך אַפֿילו מחויבֿ, איר אויסצוזאָגן… צי וואָלט דאָס גיכער געווען אַן אומיושר, אַזוי ווי דער פֿאָטער וויל ניט, אַז זי זאָל וויסן? צי מעג איך, צום ווייניקסטנס, זיך לאָזן אונטערזוכן גענעטיש, אַפֿילו אויב דאָס טראָגט אין זיך די ריזיקע אַז דער סוד וועט אַנטפּלעקט ווערן?

אַ דאַנק,

צי מוז איך בלײַבן אָן אַ האַלבשוועסטער?

טײַערע האַלבשוועסטערלאָזע,

דאָס איז טאַקע אַ קאָמפּליצירטע פֿראַגע. צום טייל איז זי אַ יורידישע און איך בין דאָך ניט קיין אַדוואָקאַט. אָבער איך האָב אַ ביסל געלייענט וועגן דעם ענין, וועל איך פּרוּוון איבערגעבן דאָס וואָס איך האָב אויסגעפֿונען, ווי אויך מײַן פּערזענלעכע מײנונג, וואָס שייך יושר און שׂכל.

קודם־כּל, פֿון אַ יורידישן קוקווינקל, מעגט איר אויסזוכן די האַלבשוועסטער און זיך שטעלן אין פֿאַרבינדונג מיט איר – ס’איז ניטאָ קיין געזעץ קעגן דעם.

איר מוזט אָבער נעמען אין באַטראַכט אַז איר ווייסט באמת ניט וואָס ס’וועט זײַן דער פּועל־יוצא דערפֿון. איר ווייסט זייער ווייניק וועגן איר, וועגן אײַער ביאָלאָגישן פֿאָטער, וועגן זייער באַציִונג, אאַז”וו. ס’איז ניטאָ באמת קיין אופֿן אויסצוגעפֿינען פֿון פֿריִער. איר קענט פֿרעגן בײַ דער ביאָלאָגישער מוטער אָבער אַפֿילו אויב זי איז נאָך אַלץ אין אַ רעלאַטיוו נאָענטער פֿאַרבינדונג מיטן ביאָ־פֿאָטער, איז ניטאָ קיין גאַראַנטיע אַז זי איז אַ פֿאַרלאָזלעכער עדות וואָס אָנבאַלאַנגט די דאָזיקע אינטימע פֿראַגעס.

אויסצוזוכן די האַלבשוועסטער וואָלט געווען ריזיקאַליש; ס’וואָלט געקענט שאַטן אי דעם ביאָ־פֿאָטער, אי דער האַלבשוועסטער, אי עווענטועל אײַער באַציִונג מיט דער ביאָ־מוטער. און איך וואָלט אַפֿילו געזאָגט אַז די ידיעה וועגן אײַער עקזיסטענץ קאָן טאַקע איבערקערן וועלטן – אַנדערש וואָלט דער ביאָ־פֿאָטער זיך אפֿשר ניט אַזוי קאַטעגאָריש אָפּגעזאָגט פֿון פֿאַרבינדן זיך מיט אײַך.

פֿון אַן עטישן שטאַנדפּונקט זענען דאָ אַ פּאָר אַרגומענטן פֿאַר וואָס סע וואָלט געווען בעסער זיך ניט אַנטקעגנצושטעלן קעגן דעם ביאָ־פֿאָטערס רצון. קודם־כּל, ניט געקוקט אויף דעם אַז אַזוי גערופֿענע „אָפֿענע‟ אַדאָפּטירונגען (אַז דאָס אַדאָפּטירטע קינד האָט עפּעס אַ קאָנטאַקט מיט די ביאָ־עלטערן אַפֿילו קינדווײַז) ווערן אַלץ מער פֿאַרשפּרייט, זענען נאָך אַלץ פֿאַראַן געזעצן אין געוויסע שטאַטן וואָס באַשיצן די פּריוואַטקייט פֿון ביאָ־עלטערן, און דערלויבן אַז מע זאָל אויפֿדעקן זייערע נעמען בלויז אויב זיי זענען מסכּים – אַ סימן אַז דאָס מסכּים זײַן איז אַ פּרינציפּ וואָס די געריכטן האַלטן פֿאַר וויכטיק.

על־אַחת־כּמה־וכמה אין שײַכות מיט ביאָ־געשוועסטער: כאָטש אין אַ טייל שטאַטן האָט אַן אַדאָפּטירט קינד, ווען עס וואַקסט אויס, דאָס רעכט אויסצוגעפֿינען די נעמען פֿון די ביאָ־עלטערן (דורכן קוקן אויף דער אָריגינעלער מעטריקע), איז ניטאָ קיין יורידישער באַגריף אַז דאָס אַדאָפּטירטע קינד האָט דאָס רעכט זיך צו דערוויסן וועגן אַנדערע ביאָ־קרובֿים. דאָס הייסט אַז, סײַדן מען זוכט אַליין דורך אַנדערע מיטלען, קומט די ידיעה וועגן געשוועסטער געוויינטלעך, אויב בכלל, פֿון די ביאָ־עלטערן, נאָך דעם ווי אַ פֿאַרבינדונג מיט זיי ווערט פֿעסטגעשטעלט.

אין אײַער פֿאַל איז טאַקע אַזוי: איר וואָלט אַפֿילו ניט געוווּסט וועגן דער האַלבשוועסטער ווען די ביאָ־עלטערן וואָלטן אײַך ניט דערציילט, אַ סימן אַז ס’װאָלט ניט געװען עטיש אויסצוניצן די דאָזיקע אינפֿאָרמאַציע אויף אַ צוועק וואָס זיי האָבן ניט פֿאָרויסגעזען, קעגן זייער בפֿירושן ווילן.

נאָך אַ סיבה פֿאַר וואָס ס’איז וויכטיק ניט אַריבערצוטרעטן איבער די גרענעצן פֿון דער פּריוואַטקייט פֿון די ביאָ־עלטערן איז ווײַל די סיסטעם פֿון אַדאָפּטירונג אַרבעט בכלל צום טייל צוליב דעם פּרינציפּ פֿון פּריוואַטקייט: ווען ביאָ־עלטערן וואָס ווילן ניט קיין פֿאַרבינדונג מיט די ביאָ־קינדער וואָלטן זיך ניט געקענט פֿאַרלאָזן אויף דעם אַז זייער פּריוואַטקייט וועט באַשיצט ווערן, וואָלטן ווייניקער ביאָ־עלטערן געלאָזט זייערע קינדער אַדאָפּטירט ווערן דורך אַ געזעצלעכן פּראָצעס, און ס’איז מעגלעך אַז זיי וואָלטן, צווישן אַנדערע, אָפֿטער איבערגעלאָזט די קינדער פּשוט אויף הפֿקר.

פֿון אַ פּראַגמאַטישן קוקווינקל קען פּשוט זײַן אַ ביסל געפֿערלעך זיך אַנטקעגנצושטעלן קעגן די וווּנטשן פֿון עמעצן – אויב ער רעאַגירט זייער שלעכט אויף דעם וואָלט ער אַפֿילו געקענט פּרוּוון אײַך אָנטאָן צרות, חלילה.

פֿון דער צווייטער זײַט, איז אַוודאי אויך מעגלעך אַז אויב איר וועט זיך טאַקע שטעלן אין פֿאַרבינדונג מיט דער האַלבשוועסטער, וועט זיך זייער שיין אײַנגעבן – ווער ווייסט? איך בין זיכער אַז איר זײַט זייער נײַגעריק וועגן איר. אָבער אויב איר וועט באַשליסן זי טאַקע אויסצוזוכן, זאָלט איר זיך צו ערשט אַ ביסל צוגרייטן. פֿאַרבינדט זיך מיט אַנדערע דערוואַקסענע אַדאָפּטירטע אין ענלעכע סיטואַציעס. עצהט זיך מיט דער ביאָ־מוטער וועגן דעם בעסטן צוגאַנג. פֿרעגט זי צי זי ווייסט עפּעס וועגן דעם ביאָ־פֿאָטער, דער האַלבשוועסטער, אָדער דער באַציִונג צווישן די ביידע וואָס וואָלט געווען וויכטיק פֿאַר אײַך צו וויסן. פֿרעגט זי בפֿרט אויב ס’איז דאָ אַ מעגלעכקייט אַז ער וועט זיך אָפּרופֿן אויף אַ גוואַלדיקן אופֿן. רעדט מיט אַן אַדוואָקאַט, טאָמער וואָס, כּדי זיך צו אינפֿאָרמירן וועגן אײַערע רעכט און ווי אַזוי זיך צוצוגרייטן אויף מעגלעכע שלעכטע רעאַקציעס. טראַכט איבער די מעגלעכקייט צו וואַרטן ביז נאָך דעם ביאָ־פֿאָטערס טויט (כאָטש איך וואָלט געדאַרפֿט אָנשרײַבן אַ גאַנצע צווייטע רובריק כּדי צו אַנאַליזירן די עטישע מעלות און חסרונות פֿון דעם דאָזיקן צוגאַנג). און אויב איר באַשליסט אַז איר ווילט דאָס טאָן בעת ער לעבט נאָך, זאָלט איר וואָרענען דעם ביאָ־פֿאָטער פֿון פֿריִער, ער זאָל אַליין האָבן די געלעגנהייט צו ערשט צו רעדן מיט זײַן טאָכטער אויב ער וויל – און אויב דאָס קלינגט צו שווער אָדער פּריקרע, איז דאָס אַ סימן אַז ס’איז ניט כּדאַי אויסצוזוכן די האַלבשוועסטער.

וואָס שײך גענעטישע אונטערזוכונגען, מיין איך אַז איר קענט זיך רויִק לאָזן אונטערזוכן. ס’איז שיין פֿון אײַער זײַט אַז איר האָט זיך געזאָרגט וועגן דעם די אַלע יאָרן, אָבער איך מיין אַז אַפֿילו ווען אַזאַ אונטערזוכונג וואָלט געפֿירט צו דעם אַז די האַלבשוועסטער זאָל זיך דערוויסן וועגן אײַך (וואָס וועט סײַ ווי מסתּמא ניט געשען), וואָלט דאָס שוין ניט געווען אײַער אַחריות – דער ביאָ־פֿאָטער האָט געבעטן אַז איר זאָלט זיך ניט שטעלן אין פֿאַרבינדונג מיט אים – ניט אַז איר זאָלט באַהאַלטן אײַער עקזיסטענץ אין אַלע עפֿנטלעכע פֿאָרומס וווּ זי וואָלט זיך צופֿעליק געקענט אָנטרעפֿן אויף אײַך. און אויב זי אַליין נעמט אָנטייל אינעם „געפֿינט אײַערע קרובֿים‟־פּראָיעקט פֿון „23־ענד־מי‟, האָט זי אַליין אָנגענומען אויף זיך די ריזיקע אַז אַזוי אַרום קאָן זי אויסגעפֿינען וועגן אַזעלכע פֿאַרבאָרגענע קרובֿים.

זאָל זײַן מיט מזל!

די בינטל־בליצבריווניצע

די טעג ווערט 77 יאָר זינט דער פּטירה פֿונעם גרויסן ייִדישן פּאָעט מרדכי געבירטיג ז׳׳ל, וועלכער איז אומגעקומען אין דער קראָקעווער געטאָ, דעם 4טן יוני 1942.

אַ לעגענדאַרע פּערזענלעכקייט אין דער וועלט פֿון ייִדישער מוזיק בעת זײַן לעבן, איז ער גלײַכצײַטיק געווען אַ פּשוטער סטאָליער. אין זײַן פֿרײַער צײַט האָט ער געשריבן לידער וועגן די אָרעמע ייִדן פֿון קראָקע, וווּ ער האָט געוווינט זײַן גאַנץ לעבן.

ס׳איז שווער אויף איין פֿוס איבערצוגעבן די השפּעה פֿון געבירטיגס לידער. אויף דעם וואָלט מען געדאַרפֿט אַ גאַנצן אַרטיקל, צי אַ דאָקומענטאַר־פֿילם. ס׳איז כּדאַי פּשוט צו דערמאָנען, אַז פֿון אַרום 100 לידער זײַנע וואָס זענען אונדז פֿאַרבליבן, הערט מען אָפֿט כאָטש אַ טוץ פֿון זיי און זיי בלײַבן צווישן די סאַמע באַקאַנטסטע ייִדישע לידער איבער דער וועלט.

געבירטיג, אַזוי ווי מאַרק וואַרשאַווקסי פֿאַר אים, האָט געשריבן וועגן פֿאַרשידענע זאַכן: אַקטועלע פּאָליטישע טעמעס (אַרבעטלאָזיקייט, אַנטיסעמיטיזם, דעם חורבן); וועגן ייִדישקייט און ייִדישן פֿאָלק (שבת, חדר־ייִנגלעך און ייִדישע מאַמעס), ווי אויך מער אוניווערסאַלע ענינים (די פֿריידן און לײדן פֿונעם עלטער ווערן, אַ בענקשאַפֿט נאָך פֿאַרלוירענע חבֿרים און ליבעלידער). זײַנע ווערק האָבן אַרויסגעוויזן אַ מאָדערנעם צוגאַנג צו דער ייִדישער קולטור און דריקן אויס אַ באַהאַוונטקייט אין דער ייִדישער טראַדיציע אָבער זענען אויך פֿעסט אײַנגעוואָרצלט אין דער מאָדערנער וועלט. די ברייטע גאַמע פֿון זײַנע טעמעס, צוזאַמען מיט דער וואַרעמקייט, מיט וועלכער ער האָט באַשריבן די ייִדישע מאַסן האָט אים פֿאַרוואַנדלט אין אַן אוניקאַלער פֿיגור אין דער ייִדישער מוזיק.

ס׳רובֿ פֿון געבירטיגס באַקאַנטסטע לידער האָט מען אַרויסגעגעבן ווי אַ בוך נאָך אין די 1930ער יאָרן. געוויסע, אָבער — בפֿרט די וואָס ער האָט אָנגעשריבן שוין אין דער קראָקעווער געטאָ — זענען באַקאַנט געוואָרן ערשט נאָך דער מלחמה, ווען מע האָט געבראַכט זײַנע כּתבֿ־ידן קיין אַמעריקע, וווּ זיי געפֿינען זיך הײַנט אינעם „ייִוואָ‟־אינסטיטוט אין ניו־יאָרק.

זינט די 1950ער יאָרן האָט מען אַרויסגעלאָזט איבער פֿופֿציק אַלבאָמען, אין וועלכע מע זינגט בלויז זײַנע לידער. אַחוץ דעם האָבן כּמעט אַלע באַקאַנטע ייִדישע זינגער אײַנגעגלידערט זײַנע לידער אין זייער רעפּערטואַר. אָט זענען נײַן פֿון מײַנע באַליבטסטע רעקאָרדירונגען און ווידעאָס פֿון געבירטיגס לידער.

1. דניאל קאַהן: „אַרבעטלאָזער מאַרש‟

(אויבן) ווי אַן אַקטיווער בונדיסט, האָט געבירטיג אָפֿט באַשריבן די סאָציאַלע פּראָבלעמען פֿון זײַן צײַט, אַרײַנגערעכנט דער אַרבעטלאָזיקייט, וואָס האָט געהערשט אין די 1930ער יאָרן. דניאל קאַהן און זײַן קאַפּעליע — „דער באַפֿאַרבטער פֿויגל‟ — זינגען דאָ זייער אַ געלונגענעם נוסח פֿון געבירטיגס „אַרבעטלאָזער מאַרש‟ אויף ייִדיש און ענגליש אין אַ מאָדערנעם סטיל, מיט בולטע השפּעות פֿון בערטאָלד ברעכט.

2. לעאָ פֿולד: „משהלע‟

דער „קעניג פֿונעם ייִדישן ליד‟, ווי מע האָט גערופֿן דעם זינגער, האָט ליב געהאַט צו עקספּערימענטירן מיט פֿאַרשידענע מוזיקאַלישע סטילן. דאָ באַגלייט אים אַן אַראַבישע קאַפּעליע. ניט געקוקט אויף דעם, איז זײַן נוסח פֿון געבירטיגס „משהלע‟ פֿאָרט אַ טראַדיציאָנעלער.

3. עמי פֿלאַמער און משה לייזער: „דרײַ טעכטערלעך‟

זייער אַ שיינער קלעזמער־נוסח פֿון געבירטיגס באַליבטן ליד — פֿון פֿראַנקרײַך.

4. בענטע קאַהאַן: „עס ברענט‟

מחוץ דער ייִדיש־רעדנדיקער וועלט איז „עס ברענט‟ זיכער געבירטיגס באַקאַנטסט ליד. כאָטש ער האָט עס אָנגעשריבן אין 1936 וועגן אַ פּאָגראָם, איז עס געוואָרן איינס פֿון די פּאָפּולערסטע לידער אין די געטאָס און לאַגערן בשעתן חורבן און מע זינגט עס עד־היום אויף חורבן־חזכּרות איבער דער וועלט. בענטע קאַהאַנס נוסח פֿונעם ליד איז מײַן באַליבטסטע.

5. מאַנפֿרעד לעם: „אין געטאָ‟

כאָטש ס׳איז ווייניקער באַקאַנט ווי זײַנע אַנדערע חורבן־לידער איז געבירטיגס „אין געטאָ‟ זייער אַ רירנדיק און וויכטיק ווערק, וואָס ס׳איז כּדאַי צו הערן. מאַנפֿרעד לעם, אַ דײַטשישער זינגער, אַרבעט שוין איבער 20 יאָר, פֿירנדיק טורן פֿאַר דײַטשישע קינדער אין קראָקע, כּדי זיי זאָלן זיך באַקענען מיט מרדכי געבירטיגס ווערק.

6. אַלפֿרעד שרײַער: „דאָס גאָלדענע לאַנד‟

מע הערט הײַנט זעלטן, צום באַדויערן, דעם פּשוטן פֿאָלקסטיל פֿון די אַמאָליקע מיזרח־אייראָפּעיִשע ייִדישע זינגער. אָט זינגט אַלפֿרעד שרײַער, אַ תּושבֿ פֿון לוויוו (דאָס אַמאָליקע לעמבערג), געבירטיגס ליד „דאָס גאָלדענע לאַנד‟ אין זײַן שיינעם פּשוטן סטיל.

7. ריזע איגעלפֿעלד: „אַבֿרהמל דער מאַרוויכער‟

אויף אַן ענלעכן אויטענטיש פֿאָלקסישן אופֿן איז ריזע איגעלפֿעלד אויפֿגעטראָטן מיט געבירטיגס „אַבֿרהמל דער מאַרוויכער‟ בעת אַן אָוונט בײַם „לאָס־אַנדזשעלעסער קולטור־קלוב‟ אין 1998 געווידמעט געבירטיגס קולטור־ירושה.

8. מרדכי־צבֿי ראָסל: „קינדער־יאָרן‟

געוויינטלעך האַלט איך אַז דאָס זינגען ייִדישע לידער אין אַ קלאַסישן סטיל קלינגט איבערגעטריבן, בפֿרט מיט אַזעלכע פֿאָלקסטימלעכע לידער ווי געבירטיגס „קינדער־יאָרן‟. מרדכי־צבֿי ראָסל איז אָבער אַזאַ טאַלאַנטירטער זינגער, אַז דאָס ליד ווערט בײַ אים פֿאַרוואַנדלט ממש אין אַן איבערלעבונג. מיט זײַן באַסאָוון קול ווערט מען אַריבערגעפֿירט אין די „קינדער־יאָרן‟ פֿון אַ פֿאַרגאַנגענער וועלט.

9. טעאָדאָר ביקעל ז׳׳ל און טאַמאַראַ ברוקס ז׳׳ל: „הוליעט, הוליעט קינדערלעך‟

איינס פֿון געבירטיגס אוניווערסאַלע לידער, „הוליעט, הוליעט קינדערלעך,‟ ווערט דאָ געבראַכט פֿאַר אַ גרעסערן עולם אין טעאָדאָר ביקעלס פּרעכטיקן צוויישפּראַכיקן נוסח פֿונעם ליד.

אוּווע פֿאָן זעלטמאַן און זײַן פֿרוי גאַבריעלאַ — די פֿילם־רעזשיסאָרן וואָס האָבן געשאַפֿן דעם דאָקומענטאַר־פֿילם „באָריס דאָרפֿמאַן — אַ מענטש‟האָבן לעצטנס פֿאַרענדיקט אַ נײַעם דאָקומענטאַר־פֿילם וועגן דעם לעבן און קולטור־ירושה פֿון מרדכי געבירטיג ז״ל.

ווי אַ טייל דערפֿון האָבן זיי פֿילמירט ווי דניאל קאַהן זינגט געבירטיגס ליד „דער זינגער פֿון נויט“ אינעם זעלבן בנין, וווּ מרדכי געבירטיג האָט אַ מאָל געוווינט. דאָס ליד האָט געבירטיג אָנגעשריבן אין 1918, צו 41 יאָר. ס׳איז מערקווערדיק, אַז להיפּוך צו אַנדערע באַקאַנטע לידער־שרײַבער, האָט געבירטיג אָנגעשריבן ס׳רובֿ פֿון זײַנע טעקסטן ווען ער איז שוין געווען אין די 40ער און 50ער יאָרן. דאָס דאָזיקע ליד איז געווען צווישן די ערשטע שאַפֿונגען זײַנע וואָס מע האָט אָפּגעדרוקט.

עס קומט באַלד דער יום־טובֿ שבֿועות. כאָטש ס׳רובֿ אַמעריקאַנער ייִדן ווייסן ניט וואָס עס איז שבֿועות בלײַבט ער בײַ די פֿרומע, אַזוי ווי אין דער אַלטער היים, אפֿשר דער פּאָפּולערסטער יום־טובֿ.

אין דער דאָזיקער חנעוודיקער רעקאָרדירונג, צו וועלכער מע האָט צוגעפּאַסט אַ ווידעאָ מיט ייִדישע אונטערקעפּלעך, הערט מען ווי אַ טאַטע שמועסט מיט זײַן יונג קינד וועגן מתּן־תּורה און דער טראַדיציע, אַז דער גאַנצער ציבור — מענער, פֿרויען און קינדער, ”אַפֿילו די פּיצעלעך“ — גייען צוזאַמען אין שיל כּדי צו הערן ווי מע לייענט פֿאָר די צען געבאָט.

פֿאַר די וואָס האָבן ליב לינגוויסטישע פּיטשעווקעס איז די רעקאָרדירונג אויך אַ גוטער מוסטער פֿון צוויי אופֿנים ווי אַזוי דער אַמעריקאַנער חסידישער ייִדיש איז אַנדערש פֿון דער ייִדישער כּלל־שפּראַך. מע דערקענט גלײַך, אַז די בייגפֿאַלן און מין זענען כּמעט אין גאַנצן אָפּגעפֿאַלן פֿון דער שפּראַך (אַ פּראָצעס וואָס האָט זיך אָנגעהויבן אינעם ייִדיש וואָס מע האָט גערעדט אין די ”זיבנבערג“, טראַנסילוואַניע, שוין אין 19סטן יאָרהונדערט). מע הערט אויך אַן אָפֿטע השפּעה פֿון ענגליש — ס׳רובֿ אַמעריקאַנער חסידים וואָלטן גיכער געזאָגט ”איך גיי צו שיל“ איידער ”איך גיי אין שיל.“ ס׳איז טשיקאַווע וואָס דער פֿאָטער זאָגט דווקא ”אין שיל“ און זײַן זון — ”צו שיל.“

אויב עמעצער ווייסט פֿון וואַנען מע האָט גענומען די רעקאָרדירונג אָדער צי זי איז אַ טייל פֿון אַ לענגערער רעקאָרדירונג, שרײַבט מיר אויף kutzik@forward.com.

דניאל קאַהן איז באַרימט פֿאַר זײַן קלעזמער־, „פּאָנק‟־ און „ראָק‟־מוזיק אויף ייִדיש, ענגליש, דײַטש און רוסיש. כאָטש ער איז זייער אַ טאַלאַנטירטער זינגער און מוזיקער, ווי אויך אַ געראָטענער מחבר פֿון זײַנע אייגענע לידער, באַשטייט זײַן ספּעציעל גאונות אין זײַן פֿעיִקייט איבערצוזעצן לידער פֿון איין שפּראַך אויף אַן אַנדערער אויף אַזאַ אופֿן, אַז מע קען זיי נאָך אַלץ זינגען.

לויט מײַן מיינונג איז ער, באַנאַנד מיט זײַן מענטאָר טעאָדאָר ביקעל ז׳׳ל, דער סאַמע געראָטנסטער שאַפֿער פֿון ענגלישע איבערזעצונגען פֿון ייִדישע זינגלידער. דאָ גייט די רייד ניט בלויז וועגן דעם טעקסט, נאָר אויך וועגן די נאָטן צו די לידער, וואָס ער מאָדערניזירט אויף אַזאַ אופֿן, אַז גאָר אַלטע לידער קלינגען בײַ אים נײַ — אָן צו קלינגען געקינצלט אָדער אַנאַכראָניסטיש.

אויבן קען מען זען ווי ער זינגט זײַן נוסח פֿון מאַרק וואַרשאַווסקיס „דעם מילנערס טרערן‟ באַגלייט פֿון זײַן קאַפּעליע „דער באַמאָלטער פֿויגל‟. אין קאַהנס געזאַנג הערט מען ניט בלויז די יסורים פֿון אַ ייִדישן מילנער אין צאַרישן רוסלאַנד, נאָר עס הילכן אויך אָפּ אין דער איבערזעצונג אַ דאַנק דער השפּעה פֿון ברוס ספּרינגסטין די ליידן פֿון די מענטשן אין קאַהנס היימשטאָט דעטרויט און אַנדערע ערטער אינעם „פֿאַרזשאַווערטן פּאַס‟ פֿון אַמעריקע, וווּ די גלאָבאַליזאַציע האָט איבערגעלאָזט מיליאָנען מענטשן אָן אַרבעט.

אַ מער ראַפֿינירטער סטודיאָ־נוסח פֿונעם ליד קען מען הערן דאָ:

אז מען לאזט זיך ארויס זוכן א מיידאלע, נו, טוט מען פארשידנס, מען טאפט אין דער פינסטער ביז מען דערטאפט זיך צו עפעס. דארף מען אבער אכט גיבן אז זי זאל נישט אנטרינען פון די הענט איידער וואס ווען. 

פרעגט מען די חברהלייט, די ווייסערס, אדער דערוואקסענע לייט מיט גרויסע אויגן ברעמער, מען ברויך דאך אן עצה און א פלייצע. טרעף איך מיר פלוצלינג דא שפרינגען אין צוויי וועלטן. פון איין זייט הער איך: אוי געוואלד, דאס איז דאס קריעת ים סוף, וויפיל פון די בעסטע און שענסטע קענען זיך נישט דערשלאגן צו עפעס!

כאפט מיר אן א פחד, ווערט מיר ענג אין די ביינער. עפעס א גלאק פון האפענונג קליגט אין מיר פארט, גיי איך בכל זאת צום מארקעט זען צי איך קען זיך עפעס איינהאנדלען. אפשר זענען פארט פארבליבן אתרוגים וואס די גוטע האבן אוועקגעווארפן. געפון איך עמיצין, א מויד, נו מישטיינס געזאגט, עפעס מאכט זיך. א קול אין מיר זאגט: „האלט זיך שטארק אן דערין, טאמער ווילסטו אמאל חתונה האבן, טאמער ווילסטו נישט שימלען אליין די רעשט פון דיינע יארן.‟

שפאציר איך מיט דאס מיידל. א באקאנטער מיינער, א שלאנקע מיט א שטרויענעם היטל. א חברה’מאן גייט פארביי, כאפט א בליק אויף מיר מיטן מויד, אזא קרומער בליק. שפעטער, באזידלט מיר שפאסיג צווישן מיר און אים: „ביסט אויפן קאפ געפאלן? הער, דו גייסט נישט פאר ווייניגער ווי אן איוואנקא קושנער, אדער א קעיט מאס.‘‘

„וואס? איך בין אכט און דרייסיג,‟ זאג איך. „א גרוש מיט פינף קינדער אונטער מיר, מיין עלסטער בענאק טוט באלד אן א טלית.‟ 

„אכט און דרייסיג, א נייער עלטער זיידע… הער, צי דיר אויס א פלייצע און קלויב דיר ווי א מלך. מוידן זאלן זיך פרייען אז דו קוקסט זיי אין די זייט אריין.‟

דער יעניגער איז פון דער אנדערער כיתה: פון די וואס כאפן א מיידל היינט און ווארפן זי פאר דעם צווייטן פרימארגן, ווי מען דזשאנגלירט מיט קוגעלעך. דא, לויט די חברהלייט בין איך דווקא דער קלויבער, און קלויבן דארף מען ווי א געשעפטסמאן.

ווערט דאך ליכטיג א וועלט, אלע פארקוועטשטע גלידער ווערן מיר לייכט ווי אן אדלער. עס עפענען זיך פלוצים מיינע אויגן צו א כוואליע פון מעגליכקייטן, ווי דער צדיק אין טורמע וועמען דער מלאך האט פלוצלינג געעפנט די אויגן, אים געמאכט זעהן דאס פריידיגע ליכטיגקייט פון די פארהוילענע פונעם געווענדליכן אויג, אזש דער צדיק האט גארנישט מער דערטראגן אזויפיל ליכטיגקייט.


די ערשטע גרופע טוט מיר אן אן אלטן שווערן בגד, א פאנצער ווי דער שילד פון א טשוכעפאכע (turtle), פארקוועטש מיין הארץ און נשמה, די צווייטע — אן אדרת פלאות, אַ צויבער־מאנטל, ווי דער ניסים’דיגער אדרת וואס אליהו האט געווארפן אלישע’ן, ווי דער בעל שמס גארטל ביים שפרייזן דעם טייך מיט זיין תלמיד. מיט זיי געשעט וואונדער, און מיט זיי איז דא אן אויסוואל צו אלעמען.

נו, גיי איך טאקע מיט דעם אדרת מיטן גארטל, לוסטיג און שלאנק, כאפן א מויד. אבער אוי געוואלד, ווי מאכט מען הגבה אויף צוויי ספרי תורות? איך קען זיך נישט דערקלויבן, איך ווער שוין בייז אויף די מוידן וואס באלעמוטשען, אהיים קום איך ווייטער מיט גארנישט. וואלט שוין ענדעשער זיך געוואלט גלייבן אז עס זענען קיין אויסוואהלן נישטא, זיך אוועקשטעלן מיטן ערשטן מיידל, זאגן, נו, אזוי געווען באשערט.


בלייבט מען צומישט, בלייבט מען אליינס, פאלט אראפ דער וואונדער מאנטל, קיין מיידל קוקט נישט אין מיין זייט אריין, און איך דערמאן זיך אין די שווארצע נבואות פון דער ערשטער כיתה, איי איי איי, ביז ווען דער חברה’מאן מיטן שטרויענעם היטל גייט מיר ווידער פארביי, ווארפט מיר ווידער דעם וואונדער גארטל.

שפירט זיך ווי אין די פאלקס מעשה מיט די צוויי זינדיגע ברידער אין טייך, האט זיי גאט געשטראפט, זיי אנגעהיצט דעם קוואל ביז בריענדיג, האבן די חוטאים תפילה געטון אז גאט זאל דעם טייך דערקילן, האט גאט דעם טייך געפרוירן, האבן די חוטאים געשריגן צו גאט עס צו דערהייצן.

וואס האב איך פון א גארטל, וואס האב איך פון אן אדרת אז דער בעל שם איז איבער די בערג געגאנגען, אז אליהו איז צום הימל געפלויגן? דערווייל קען איך מיטן אדרת שוועבן ווי א פאראשוט, אבער צו קיין ציל נישט דערגרייכן.


שריי איך ווייטער: עננו אלוהים עננו.

עס איז ניט קיין גוזמא צו זאָגן, אַז אָן וועלוול פּאַסטערנאַק ז׳׳ל, וואָס איז דעם 11טן יוני אַוועק אין דער אייביקייט, וואָלט בכלל ניט פֿאָרגעקומען קיין רענעסאַנס פֿון דער ייִדישער מוזיק אין די 1970ער און 1980ער יאָרן, ניט בײַ די פֿרומע קרײַזן, ניט אין דער קלעזמער־וועלט. די ביכער וואָס ער האָט אַרויסגעגעבן דורך זײַן פֿאַרלאַג „עטרה‟ זענען געווען דער גרונטשטיין, אויף וועלכן דורות מוזיקער און קאָמפּאָזיטאָרן האָבן צונויפֿגעשטעלט זייער רעפּערטואַר.

כאָטש וועלוול פּאַסטערנאַק האָט געזאַמלט און אַרויסגעגעבן ייִדישע מוזיק פֿון אַלע מקומות, פֿון תּמין און אינדיע ביז מיזרח־אייראָפּע און אַמעריקע (אַ זאַך וואָס איז נאָך געווען אַ נאָווינע אין די 1970ער און 1980ער יאָרן), האָט ער ספּעציעל ליב געהאַט די טראַדיציאָנעלע חסידישע ניגונים. זייער פּאַסיק איז דערפֿאַר, וואָס אויף זײַן לוויה האָט דער קלאַרנעט־שפּילער אליעזר ראָזענפֿעלד אויפֿגעפֿירט פֿאַרן עולם אַ ריי ניגונים, מיט וועלכע די אָבֿלים האָבן מיטגעזונגען.

אין 2016 האָט וועלוול פּאַסטערנאַק געהאַלטן אַ רעפֿעראַט אין ברוקלין וווּ עס האָבן אויפֿגעטראָטן די מוזיקער זיסל סלעפּאָוויטש, בנימין גינזבערג און אבֿרהמי גאָרי. אַ ווידעאָ דערפֿון קען מען זען דאָ.

אין די 1960ער יאָרן האָט דער פֿאָרווערטס ראַדיאָ־סטאַנציע WEVD געווידמעט אַ ספּעציעלע פּראָגראַם דער מוזיק פֿון די מאָדזשיצער חסידים. אין דער רעקאָרדירונג, דערציילט די לעגענדאַרע ראַדיאָ־פּערזענלעכקייט צבֿי סקולער וועגן דער מוזיק פֿון די מאָדזשיצער חסידים, און אויף דער פּיאַנע שפּילט וועלוול פּאַסטערנאַק.

אָט קען מען הערן, ווי אַ כאָר אָרגאַניזירט פֿון וועלוול פּאַסטערנאַק, שטעלט פֿאָר אַ טראַדיציאָנעלן נוסח פֿון „וטהר לבנו‟.

אין אָקטאָבער 2018 איז אַוועק אין דער אייביקייט דער באַקאַנטער ירושלימער רבֿ לייב מינצבערג ז׳׳ל. הרבֿ מינצבערג איז געווען אַ ירושלימער ייִד פֿונעם אַלטן שניט. ער האָט אָנגעפֿירט מיט אַ ריי פֿרומע מוסדות, אַרײַנגערעכנט „ישיבֿת המתמידים‟, וואָס זענען בכּיוון ניט פֿאַרבונדן מיט דער גרויסער חרדישער קאָאַליציע „עדה החרדית‟.

ניט בלויז אינסטיטוציאָנעל האָט ער זיך געהאַלטן אָפּגעזונדערט פֿון די אַנדערע חרדישע מנהיגים, נאָר אויך פּרינציפּיעל — זײַן צוגאַנג צום לערנען איז געווען היפּש ביסל אַנדערש ווי פֿונעם חרדישן הויפּטשטראָם. ער האָט למשל, געהאַלטן אַז מע דאַרף אַרומרעדן די כּוונה פֿון די מיצוות און באַטראַכטן ניט בלויז דעם אינהאַלט פֿון דער תּורה, נאָר דווקא אויך איר סטרוקטור ווי אַ טעקסט. די שיעורים, שׂיחות און דרשות, וואָס ער האָט געהאַלטן איבערהויפּט אויף ייִדיש, האָט מען אַרויסגעגעבן אין פֿינף בענדער אויף לשון־קודש מיטן טיטל „בן מלך‟.

לעצטנס האָט דער ישׂראלדיקער זינגער יאָסעלע קרישעווסקי אַרויסגעלאָזט אַ מוזיק־ווידעאָ, אין וועלכן ער באַוויינט די פּטירה פֿון הרבֿ מינצבערג. אינעם ווידעאָ זעט מען מאָמענטן פֿון דער לוויה, ווי אויך אַ סצענע, אין וועלכער אַ ייִד רעדט מיט זײַן זון אויף אַ שיינעם ליטווישן ייִדיש וועגן דעם אופֿן ווי אַזוי מע זאָל וויינען אויף אַ לוויה. אַרײַנגעוועבט אין מיטן איז אַ טייל פֿון אַ שיעור, וואָס הרבֿ מינצבערג האָט אַ מאָל געהאַלטן. בסך־הכּל שילדערט דער פֿילם אַן אינטערעסאַנט בילד פֿון הרבֿ מינצבערגס חסידים.

דעם ווידעאָ האָט מען געמאַכט ווי אַ טייל פֿון אַ קאַמפּאַניע צו שאַפֿן געלט, כּדי אַרויסצוגעבן נאָך בענדער פֿון הרבֿ מינצבערגס דרשות, שיעורים און שׂיחות. ס׳איז ניט קיין חידוש דערפֿאַר, וואָס מע זעט עטלעכע מאָל אינעם ווידעאָ, ווי מע בלעטערט זיי דורך.

המשך פֿון אַ פֿריִערדיקן אַרטיקל

ווען מען גייט דעם חסידישן חתן אויסשטאפירן, נעמט מען אין באטראכט א ווייסן שבת שאל. דאס איז ווי א טייל פונעם חסידישן מלבוש. מיטן ווייסן שאל פאר’שבת’דיגט מען זיך, פאר’יום־טוב’ט מען זיך, ווען מען גייט ארויס פון שטוב נאך דעם ווי די אידענעס בענטשן ליכט, מען הילט זיך איין אינעם שאל ווי אין מלאכישע פליגל, און מען איז גרייט אריינצופאלן אין די ארעמס פון שבת המלכה.

פערזענליך האב איך געהערט פון פארצייטישע אידן, אז א ווייסער שאל איז נישט קיין אמאליגער שבת לבוש פון דער אלטער היים. נו, ווייסקייט אום שבת ברויך נישט קיין אלטער היים, וואס אימער איז ווייס איז דאך סייווי שבתדיג.

וואס טוט זיך מיטן שאל זעלבסט, פארגעס וועלעכער קאליר, דארף א שבתדיגער איד א שאל אום שבת? די גמרא דערציילט גראדע אז א חכם, א זון פונעם באַקאַנטן אליעזר בן הורקנוס, איז אום שבת געגאנגען אין א שאל. הייסט דאס אז מיר האבן פארן שאל אום שבת א חז”ל’ישע מקור? דער אמת איז אז ניין, די מעשה ווערט געבראכט אונז צו פסק’נען וויאזוי מען מעג דעם שאל אנבינדן אויף אן אופן אז מען זאל נישט מחלל שבת זיין. אז עס איז קאלט גייט מען דאך סייווי א שאל אדער סיי וואס איבערן נאקן, זאל זיין שבת זאל זיין אינדערוואכן, זאל זיין א איד זאל זיין אן ערל.


אויך א ווייס געקנעפלט העמד איז איינע פון די יסודות פון א חרדישן אויסזען. ביים רבי’שן חסיד איז דער העמד אביסל מער לויז און כניאקיש; קען מען דאס פארגלייכן צום כהונישן בגד, דער כתונת וואס דער רבי טייטשט ווי א העמדל? שטעלט זיך ארויס אז נישט! דער כתונת איז באמת א טוניק, ענלעך מער צו א לייכטן חסידישן ישיבה כאלאטל, נישט ווי דער היינטיגער העמד וואס חסידים פארשטעקן אונטערן שטענדיגן קאפאטע. 

ביי די כניאקישע און רבישע חסידים איז דער שפענצער (פאנצער)-וועסט אן עסק, א מין רבישער פארפאנצערונג, א רבישער הילע נעמט ארום דערמיט. לויט קבלישע סיבות קומט עס צו פארדעקן דעם טלית קטן, איז אבער א שטארקער ספק ווי אלט דער וועסט איז אין די אידישע מסורה. נאר אויב מען נעמט אן די שיטה פונעם יוסיפוס אז דער מעיל פונעם כהן גדול איז ווי דער היינטיגער וועסט, אן ארבל — נאר לענגער, קען מען דעם וועסט באטראכטן אלס אמת’ער אידישער לבוש. אין שרייבערישע העברעאיש איז א וועסט „לסוטה‟, גענומען פון די גמרא, דארטן מיינט עס א קורצער אויבערקליידל פאר א פרוי, נו.

אויכעט הויזן, ספעציעל די קורצע, ווער רעדט נאך פון געפעפעטע (געקעסטלטע) אדער ווייסע, איז א טייל פונעם חסידישן לבוש קעניגרייך. אויף דעם האבן מיר דאך שוין די „מכנסיים‟ פון די כוהנים! אבער איר ווייסט וואס, דאס איז דווקא א מקור פאר די חסידישע „גאטשעס‟, אדער ווי לצים רופן עס „רבינו תם גאטשעס‟, וואס פארנעמט דאס ארט פון די אונטערהויזן. אנצוג-הויזן איז ווי עס ווייזט אויס א מאדערנע דערפינדונג, בלויז געציילטע הונדערט יאר אלט. אלזא האבן מיר פארדינט אן אלטן מקור פאר די רבינו תם גאטשעס.

און אז מען מאכט אן עסק פון א חסידישן זאק, איז אזוי, איך פארשטיי אז א חסיד וויל נישט קיין זאקן לויט די גאסישע מאדעס, אבער צו מיינט עס אז די באשיידענע „חסדישע זאקן‟ פארמאגן טאקע אן אור אלטער מסורה? דער חסידישער זאק קומט צום אויסדרוק מיטן מנהג פון עס ארויפציען ביז די קני, ווי עס פלעגן גיין פארצייטישע הארן. דער חסידישער זאק איז אדער שווארץ אדער ווייס, און דוקא אן קיין געקינצלטע דעזיין, מען וועט נישט זען קיין חסיד גיין מיט געבלומטע און געקעסטלטע זאקן, אודאי נישט א כלאים’דיגער שווארץ-און-ווייס זאק, אויך נישט גלאנציגע זאקן ווי די זיידענע בעקעשע, דאס גיט דאך דעם רושם פון א האליוואד שטערן. א היימישער ארויפגעצויגענער זאק האט א היימישן אויסקוק.

פרעגט זיך דא די פראגע, איז דער היימישער זאק מיטן היימישן אויסזען טאקע א אידיש מלבוש מדור לדור?

לאמיר זיך פאנטאזירן, איז שמואל הנביא געגאנגען אין זאקן? באהאלטן צו ארויפגעצויגן? ווייסע צו שווארצע?! און וואס פארא זאקן איז הלל הנשיא געגאנגען? שטעלט זיך ארויס אז בימי חז”ל איז א זאק געווען א זאך פאר די גויאישע עליטע, די רוימישע חשובים פלעגן די פיס ארומוויקלען מיט בעל חי הויט, דאס האט מען גערופן פילוי (piloi). אין די טעג פון די ערשטע נביאים, איז דאך אזא איבעריגער בגד נישט געקומען אויפן געדאנק בכלל. 

וואטע (קאטאן) אדער פאליעסטער (געמאכט דורך מענטשן פון נאפט) איז פון וואס רוב חסידישע בגדים ווערן היינט געמאכט. נישט אז חסידים האבן אן ענין אין דעם, קאטאן אדער כותונה פארמאגט נישט אפילו קיין חסידישע ראשי־תיבות אבער פארט זענען זיי פון וואס די חסידישע שמונה בגדים (פאטריארכאלע בגדים) זענען געמאכט, דערמאנט אייך ביטע אז אין תנ”ך שפילט דער מין שטאף א גרויסע ראלע. א ציצית מוז זיין פון תכלת’דיגער וואל, א כהן’ס בגד דארף זיין פון פלאקס, און נאך. איז נאטירליך אנצונעמען אז פארן היינטיגן חסיד, דער שומר מסורה, ברויכן אויך די שטאפן צו זיין א טייל פון דער מסורה גלייך ווי עס דארף צו זיין דער פארעם פונעם בגד.

נו, אפשר איז דער כתונת פסים גאר קאטאן? דאס איז גארנישט אויסגעשלאסן, אבער אודאי א זעלטענע שיטה פאר א זעלטענעם בגד. און אפשר איז צמר גפן פון דער משנה קאטאן? דאס איז שוין מער מסתבר, אבער וויפיל מאל ווערט עס שוין דערמאנט אין די חז”ל, צוויי דריי מאל?! בעפאר די ענגלענדער האבן עס פארשפרייט איז עס נישט געווען שטארק פארשפרייט מחוץ די אינדישע גרעניצן. יא, אביסל אין מצרים, אביסל ביי די אסטעקן ביים עק וועלט, אבער נישט פארשפרייט ביים פאלק. פאליעסטער ווידער איז א גאר נייע דערפינדונג, אויך דורך די ענגלענדער, צו מאכן קליידונג־שטאף פון נישט עפעס אנדערש ווי נאפט, אפשר אראבישע נאפט.

די אריגינעלע תנ”כ’ישע שטאפן זענען אן ספק די פון שאפן־וואל אדער פון פארשידענערליי ליינען, מיט די נעמען: שש, בוץ, פשתן און בד. מיט זיי זענען תנ”ך אידן און אידענעס געגאנגען געקליידעט. 

איראניש איז אז דוקא די דאזיגע צוויי עלטסטע שטאפן מיט וואס אונזערע תנ”ך’ישע עלטער־זיידעס האבן זיך געקליידט, טראגן שטרענגע חסידים דווקא נישט, אויס זארג פֿאר שעטנז. קליידט זיך דער חסיד אויב אזוי מיט זייד פארשפרייט דורך די איטאליענער, סויבל דורך די רוסן, ביבער דורך די סקאנדענאווער, קאטאן און שפעטער פאליעסטער דורך די ענגלענדער, אלע לאנג נאך די תנ”ך’ישע און חז”ל’ישע יארן, טאקע צוליב פרומע סיבות, אבער קיין שטאף מקובל מדור דור זענען זיי נישט.

מען האט אין זיי אריינגעלייגט א אידישן טעם, דאס יא. אבער מסורה ממש — דאס נישט.

די ערשטע אין אַן אָנגייענדיקער סעריע.

1

טײַערע בינטל־בליצבריווניצע,

איך קען זיך ניט באַגיין אָן פֿייסבוך אָדער אָן מײַן מאָבילקע, און עס זעט מיר אויס אַ ביסל ווילד. וואָס זאָל איך טאָן? פֿון איין זײַט ווייס איך אַז ס’איז דאָ אַ מאָדע איצט צו באַשולדיקן די טעכנאָלאָגיע אין אַלץ וואָס איז קאַליע געוואָרן אין דער געזעלשאַפֿט, און ס’איז זיכער אַז דער דאָזיקער געדאַנק האָט אַ ווירקונג אויף מיר, און אַז איך קוק מיט חשד אויף מײַנע עלעקטראָנישע מכשירים צוליב דעם.

אָבער פֿון דער צווייטער זײַט, פֿיל איך אַז די צײַט וואָס איך פֿאַרברענג אין ניצן די אינטערנעץ פֿאַרשאַפֿט מיר לײַדן און זונדערט מיך אָפּ פֿון דער דרויסנדיקער וועלט. איך האָב אויסגעפּרוּווט אַן אַפּליקאַציע וואָס באַגרענעצט די צײַט וואָס איך קען פֿאַרברענגען אויף דער אינטערנעץ, אָבער לסוף לעש איך די אַפּליקאַציע פּשוט אויס ווען זי פּרוּווט מיר פֿאַרשטעלן דעם וועג. וואָס איז אײַער עצה?

אַ דאַנק,

וואָס קען איך אײַך זאָגן? נאָך אַ מילעניאַל

טײַערער מילעניאַל,

זאָרגט זיך ניט! איך בין אויך אַ מילעניאַלקע.

איך טראַכט וועגן דעם אַ סך ווײַל איך האָב פֿאַרבראַכט יאָרן אַרומגערינגלט מיט מענטשן וואָס מיינען אַז טעכנאָלאָגיע איז שלעכט פֿאַרן מענטשלעכן אָרגאַניזם, און איך אַליין פֿלעג זײַן זייער אָפּגעהיט אין מײַן באַניץ פֿון דער אינטערנעץ. אָבער מיט אַ פּאָר יאָר צוריק האָב איך זיך אונטערגעגעבן דער כוואַליע, און איך מוז זיך מודה זײַן אַז איך פֿאַרברענג איצט גרויסע טיילן פֿון יעדן טאָג אויף דער אינטערנעץ.

דאַכט זיך מיר אַז ווען מען רעדט וועגן אַדיקציע דאַרף מען אַלע מאָל טראַכטן וועגן די באַדערפֿענישן וואָס די אַקטיוויטעט אָדער די סובסטאַנץ פֿאַרזאָרגט. פֿאַר מיר איז די אינטערנעץ זייער וויכטיק צוליב געזעלשאַפֿטלעכע און פּראָפֿעסיאָנעלע סיבות. אַ דאַנק איר קען איך בלײַבן אין נאָענטער פֿאַרבינדונג מיט מײַנע חבֿרים, איך קען זיך באַקענען מיט נײַע מענטשן און קאָלעגעס, איך דערהײַנטיק מײַן וויסן וועגן מײַן פּראָפֿעסיאָנעלער וועלט, און איך שטויס זיך אָן אויף נײַע פּראָפֿעסיאָנעלע געלעגנהייטן. דאָס איז אַלץ טאַקע וויכטיק. די אינטערנעץ קען אויך דינען ווי אַ קוואַל פֿון פֿאַרווײַלונג, וואָס קען אַ מאָל זײַן פּאָזיטיוו.

מע קען אויך אויסרעכענען די שלעכטע ווירקונגען: ווען מע טיילט זיך מיט פּערזענלעכע זאַכן קען מען זיך אַ מאָל פֿילן אַנטבלויזט פֿאַר דער וועלט; און ווען אַנדערע מענטשן ענטפֿערן ניט גלײַך אויף אַ פֿראַגע אָדער קאָמענטאַר, הייבט מען אָן זיך זאָרגן צו פֿיל. און פֿאַרשטייט זיך, אַז דאָס פֿאַרברענגען צו פֿיל צײַט אויף דער אינטערנעץ קען אויך זײַן פּשוט אַ בולטער בײַשפּיל פֿון ביטול־זמן.

אויב איר שרײַבט מיר מיט אַזאַ פֿראַגע, איז אַ סימן אַז פֿאַר אײַך איז די רשימה חסרונות לענגער אָדער וואָגיקער ווי די רשימה מעלות. אָבער ווי איר האָט שוין געזען, איז דאָס פּרוּוון זיך פּשוט אײַנהאַלטן פֿון פֿאַרברענגען צו פֿיל צײַט אויף דער אינטערנעץ געוויינטלעך נישט גענוג. מע גייט צוריק אויטאָמאַטיש צו דער שלעכטער געוווינהייט ווײַל פֿון איר קריגט מען עפּעס וואָס מע דאַרף, און וואָס מע קריגט ניט אין ערגעץ אַנדערש.

כאָטש עס קלינגט ווי עס וואָלט געווען קעגן דעם שׂכל איז די בעסטע זאַך ווען מע וויל זיך אָפּגעוויינען פֿון אַ שלעכטער געוווינהייט, דווקא אויסצורעכענען די מעלות פֿון דער דאָזיקער געוווינהייט. אויב איר וועט זיך אָפּגעבן אַ דין־וחשבון פֿון אַלץ וואָס איר באַקומט פֿון דער אינטערנעץ, וועט דאָס אײַך דערמעגלעכן אויסצוזוכן די זעלביקע אוצרות ערגעץ אַנדערש — כאָטש אַ טייל פֿון דער צײַט. און ווען איר וועט באַמערקן אַז איר פֿאַרברענגט ווידער צו פֿיל צײַט אויף דער אינטערנעץ און אַז די ווירקונג איז ניט קיין געוווּנטשענע, וועט איר קענען זיך ווענדן צו אַן אַנדער קוואַל פֿון פֿאַרבינדונג, פֿאַרווײַלונג און פֿאַרגעניגן. און דאָס וועט זײַן אַ סך עפֿעקטיווער ווי דאָס פּרוּוון פּשוט אַוועקגיין אַן אומבאַהאָלפֿענער פֿון אַ זאַך וואָס ציט אײַך זייער שטאַרק.

זאָל זײַן מיט מזל! און פֿאַרגעסט נישט אַז ס’איז ניט אַזאַ גרויסע עבֿירה צו געניסן פֿון מאָל צו מאָל פֿון נאַרישקייטן.

די בינטל־בליצבריווניצע

טײַערע בינטל־בליצבריווניצע,

איך בין אַ חתונה־געהאַטע מיט אַ יונג קינד. אַן ערך 3 פּראָצענט פֿון דער צײַט פֿירט זיך מײַן מאַן אויף ווי אַ רשע (ד”ה, ער פֿירט זיך אויף אויף אַן אופֿן וואָס מע קען באמת ניט פֿאַרטיידיקן דורך קיין שום תּירוצים). די אַנדערע 97 פּראָצענט איז ער אַ וווילער. איך וויל זיך גטן, אָבער צי וואָלט דאָס געווען משוגע? וואָס מיינט איר?

אַ דאַנק,אַ פֿאַרצווייפֿלט ווײַב

טײַערע פֿאַרצווייפֿלטע,

עס ווענדט זיך אַ ביסל אין וואָס גענוי ער טוט אין די שלעכטע מאָמענטן און וואָס פֿאַר אַ אַנדערע מעגלעכקייטן איר האָט. אויב איר וועט זיך גטן, וואָס וועט זײַן מיטן קינד, למשל? צי וועט עס מוזן זײַן אַליין מיט אים אָפֿטער און צי וואָלט דאָס עווענטועל געקענט זײַן געפֿערלעך פֿאַרן קינד? אויב איר וועט זיך גטן, צי וועט איר באַווײַזן צו פֿאַרדינען אויף צו לעבן? און אַנדערע אַזעלכע פּראַקטישע פֿראַגעס.

אָבער ניט וויסנדיק די דאָזיקע פּרטים וואָלט איך געזאָגט אַז ס’איז ניט „משוגע‟ צו וועלן זיך גטן. עס איז ניט אומגעוויינטלעך אַז אַ מענטש וואָס באַעוולט אַ לעבנס־שותּף זאָל זײַן זייער פֿרײַנדלעך אין די מאָמענטן ווען ער האַלט ניט אַקטיוו אין באַעוולען — דאָס איז אין דער אמתן זייער פֿאַרשפּרייט און ס’איז איינע פֿון די סיבות פֿאַר וואָס אַ סך מענטשן בלײַבן אין שלעכטע באַציִונגען — דווקא ווײַל אין אַנדערע מאָמענטן קען דער מענטש זײַן זייער ווויל און זיס.

דאָס וואָס ער איז אַזאַ „גוטער‟ אין געוויסע מאָמענטן באַרעכטיקט אָבער נישט זײַן פֿירעכץ אין די שלעכטע מאָמענטן, און איר דאַרפֿט ניט פֿילן אַז איר „קומט‟ אים אַ בשותּפֿותדיקע צוקונפֿט צוליב דעם וואָס ער „שענקט‟ אײַך דאָ און דאָרטן אַ ביסל פֿרײַנדלעכקייט. די דאָזיקע מחשבֿה איז פֿאַר זיך אַ סימן אַז די באַציִונג האָט שוין פֿאַרדרײט אײַערע דערוואַרטונגען אויף אַ שעדלעכן אופֿן, ווײַל אין אַ געזונטער באַציִונג האָט מען ניט קיין געפֿיל אַז פֿאַר שיינע מאָמענטן דאַרף מען אַלע מאָל „באַצאָלן‟ שפּעטער.

איר האָט מיך ניט געפֿרעגט אויב ס’איז כּדאַי צו גטן זיך. איר האָט מיך געפֿרעגט צי ס’איז משוגע אַז איר ווילט זיך גטן. דאָס איז אַ סימן אַז איר ווייסט שוין וואָס איר ווילט, און ס’איז מסתּמא דאָ אַ גוטע סיבה דערפֿאַר. האָט צוטרוי צו זיך אַליין און צו די אייגענע אינסטינקטן. אויב מעגלעך, קאָנצענטרירט זיך אויף דער פֿראַגע, ווי אַזוי זיך צו באַפֿרײַען פֿון דער באַציִונג אויף אַן אופֿן וואָס וועט דערמעגלעכן אַ זיכער, געזונט לעבן פֿאַר אײַך און פֿאַרן קינד. פֿאַרלירט ניט קיין כּוח אָדער צײַט אין ספֿקות וועגן דעם צי דאָס גטן זיך איז „באַרעכטיקט‟. קיין דרויסנדיקער מענטש האָט סײַ ווי ניט קיין רעכט דאָס צו פּסקענען, איז זאָרגט זיך ניט וועגן דעם וואָס אַנדערע וועלן טראַכטן.

זאָל זײַן מיט מזל. איך מיין אַז איר וועט זיך פֿילן אַ סך בעסער ווען איר וועט שוין מער ניט דאַרפֿן דורכלעבן די שלעכטע 3 פּראָצענט, אַפֿילו אויב די אַנדערע 97 פּראָצענט פֿון דײַנע מאָמענטן וועלן זײַן אַ ביסל עלנטער ווי פֿריִער.

אײַער,

בינטל־בליצבריווניצע

עס זענען דאָ אויף ייִדיש, ווי אויך אויף אַנדערע מיזרח־אייראָפּעיִשע שפּראַכן, אַ סך לידער וועגן פּאַסטעכער, וואָס זענען אין דער אמתן אַלעגאָריעס אויף גרעסערע טעמעס. איינס פֿון די באַקאַנטסטע איז דאָס טרויעריקע, מיסטעריעזע ליד „איז געווען אַ מאָל אַ פּאַסטעכל‟. אינעם ליד פֿאַרלירט דער פּאַסטעך זײַן שעפֿעלע און עס דאַכט זיך אים, אַז זײַן „איין און איינציק שעפֿעלע‟ האָט זיך געטראָפֿן מיט אַ מיתה־משונה. דערפֿאַר טענהט ער זיך אויס מיטן רבונו־של־עולם וואָס ענטפֿערט אים, דורך אַ פּויער, אויף אוקראַיִניש.

פֿאַר וואָס פֿאַרמאָגט אַ פּאַסטעך בלויז איין שאָף? און פֿאַר וואָס דאַכט זיך אים, אַז די שטיינער אין פֿעלד זענען דאָס געביין פֿון זײַן שעפֿעלע? צי זעט ער באמת די אַלע זאַכן, צי איז עס אַלץ בלויז אַ בייזער חלום? די אַלע פֿראַגעס ווערן ניט פֿאַרענטפֿערט אינעם ליד גופֿא, נאָר יעדער צוהערער קען געפֿינען זײַן אייגענעם אָפּטײַטש. דאָס ליד איז אָבער אין אַ געוויסן זינען אַן אַלעגאָריע וועגן דער שטערבלעכקייט פֿונעם בשׂר־ודם און זײַן אומבאַהאָלפֿנקייט אין פֿאַרגלײַך מיט גאָט.

דאָס ליד, אַזוי ווי אַ סך אַלטע ייִדישע פֿאָלקסלידער, עקסיסטירט אין פֿאַרשידענע נוסחאָות. אַלע נעמען אָבער אַרײַן אַספּעקטן פֿון חזנות, דעם זעלבן דיאַלאָג אויף אוקראַיִניש און לשון־קודש און שפּורן פֿון פּיזמונים. דער קלעזמער און עטנאָמוזיקאָלאָג זיסל סלעפּאָוויטש, וואָס האָט רעקאָרדירט זײַן אייגענעם „רעפּ‟־נוסח פֿונעם ליד, טײַטשט עס אויס ווי אַ „מוזיקאַלישער מדרש‟.

אינעם נוסח אויבן זינגט דער חזן מרדכי הירשמאַן. אַ געבוירענער אין טשערניכעוו, אוקראַיִנע, איז ער אַ שטיקל צײַט געווען דער ווילנער שטאָט־חזן. אין 1920 איז ער אָנגעקומען קיין ניו־יאָרק, וווּ ער האָט רעקאָרדירט דעם דאָזיקן פֿאַרכאַפּנדיקן נוסח פֿונעם ליד. דעם פֿילם האָט צונויפֿגעשטעלט דזשיין פּעפּלער.

ס׳איז אויך כּדאַי צו הערן די אויפֿפֿירונג פֿון ליד פֿונעם חזן ישׂראל באַקאָן. אַ באָבאָווער חסיד פֿון קשאַנעוו, האָט ער, צוזאַמען מיט אַ ריי קרובֿים, געהאַלטן וויכטיקע פּאָזיציעס ווי אַ חזן אין פֿאַרשידענע שטעט אין פּוילן און דײַטשלאַנד. אַ לאַנגע צײַט האָט ער געוווינט אין בערלין, וווּ ער האָט רעקאָרדירט אַ טוץ לידער אין 1936, אַרײַנגערעכנט זײַן אומפֿאַרגעסלעכן נוסח פֿון „איז אַמאָל געווען אַ פּאַסטעכל‟. נאָך „קרישטאָלנאַכט‟ אין 1938 האָט ער פֿאַרלאָזט דײַטשלאַנד און איז צוריקגעפֿאָרן קיין פּוילן, וווּ ער, צוזאַמען מיט זײַן פֿרוי און זון, זענען דערמאָרדעט געוואָרן אינעם פֿאַרטיליקונג־לאַגער בעלזשעץ, אין 1943.

אינעם ייִדישן טעאַטער זענען די טרויעריקע לידער געווען פּאָפּולער פֿון סאַמע אָנהייב אָן. אַז מע הערט זיך צו צו די אַלטע רעקאָרדירונגען קען מען מיינען, אַז די אַמעריקאַנער ייִדן פֿון די 1910־1930ער יאָרן זענען געווען גאָר דעפּרעמירט. און אפֿשר ליגט אין דעם טאַקע אַ שטיקל אמת, ווײַל עס דאַכט זיך מיר, אַז ס׳איז אַ טראַדיציע בײַ ייִדן זיך צו דערמאָנען אין טראַגעדיעס אַפֿילו ווען מע פֿאַרברענגט גוט, כּדי מע זאָל קיינמאָל ניט פֿילן הונדערט פּראָצענט פֿריילעך.

דווקא אַזאַ שיטה פֿאָלגט דער באַקאַנטער קאָמפּאָזיטאָר שלמה סמולעוויץ, בעסער באַקאַנט ווי „סאָלאָמאָן סמאַל‟, אין זײַן ליד „דער בלומענקראַנץ‟, וואָס וועבט צונויף אימאַזשן פֿון אַ חתונה מיט, להבֿדיל, סצענעס פֿון אַ לוויה. אינעם ליד ווערן ביידע פֿאַרגליכן צו אַ קראַנץ בלומען, וואָס צעפֿאַלט זיך, אַזוי ווי דאָס לעבן, פֿאַר די אויגן.

שלמה סמולעוויץ איז געווען דער קאָמפּאָזיטאָר פֿון אַ סך באַקאַנטע ייִדישע לידער אין אַמעריקע, אַרײַנגערעכנט „אַ בריוועלע דער מאַמען‟ אָבער ס׳איז זעלטן וואָס מע הערט זײַן אייגן קול. די דאָזיקע רעקאָרדירונג, פֿון 1910, האָט דיגיטאַליזירט און אַרויפֿגעשטעלט אויף „יוטוב‟ דזשיין פּעפּלער.