די וואָך פֿאַלט אויס 78 יאָר זינט די דײַטשן זענען באַפֿאַלן דעם סאָוועטן־פֿאַרבאַנד. ס׳איז דערפֿאַר פּאַסיק זיך צו באַקענען מיט צוויי לידער, וואָס ייִדישע סאָלדאַטן אין דער רויטער אַרמיי האָבן געזונגען, וואָס מע קען הערן אויפֿן אַלבאָם ייִדישע פּראַכט, וואָס איז פֿאַראַיאָרן נאָמינירט געוואָרן פֿאַר אַ „גרעמי‟.

די פּאָעטעסע סאָניע ראָזנבערג האָט מחבר געווען דאָס ליד „טשוּוואַשישע טעכטער‟, וואָס באַטאָנט די העלדישקייט פֿון די פֿרויען אין דער עטנישער גרופּע, די טשוּוואַשן. ניט געקוקט אויף דעם וואָס זיי קומען פֿון אַ רוסישער רעפּובליק ווײַט פֿונעם פֿראָנט, קעמפֿן די פֿרויען צוזאַמען מיט אַלע אַנדערע קעגן היטלערן. כאָטש דאָס ליד איז וועגן די פֿרויען פֿון טשוּוואַשישן אָפּשטאַם, אַ פֿאָלק וואָס מע באַגעגנט זעלטן־ווען אין דער ייִדישער ליטעראַטור, קען מען דאָס ליד אַוודאי אָפּטײַטשן ווי אַ לויבגעזאַנג די כּמעט איין־מיליאָן סאָוועטישע פֿרויען, וואָס האָבן געקעמפֿט אין דער רויטער אַרמיי קעגן די דײַטשן.

דער מחבר פֿונעם ליד „מײַן פּולעמיאָט‟ איז אומקבאַקאַנט, כאָטש ס׳איז קלאָר פֿון די ווערטער, אַז ער איז געווען אַ ייִדישער סאָלדאַט. דער פּאָעט מענדל מאַן האָט פֿאַרשריבן דאָס ליד ווי אַ טייל פֿון אַן אַנטאָלאָגיע, וואָס ער האָט צוגעגרייט. די סאָוועטישער צענזור האָט געביטן די ווערטער פֿון „כּדי מײַן פֿאָלק זאָל לעבן‟ אויף „כּדי אַלע פֿעלקער זאָלן לעבן‟. אינעם נוסח געזונגען פֿון פּסאָי קאָראָלענקאָ, וועלכער האָט אויך געשאַפֿן די מוזיק צום ליד, זינגט ער ביידע נוסחאָות פֿון דער דאָזיקער שורה.

אויף „יוטוב‟ קען מען זען אַ סך פֿילמען, אין וועלכע געניטע זינגער שטעלן פֿאָר ייִדישע לידער. ס׳איז אָבער דאָ עפּעס אייגנאַרטיק אין דעם ווידעאָ פֿון שׂרה גאָרבי, אין וועלכן זי זינגט מאַני לייבס „גייען זיי אין די שוואַרצע רייען‟, באַגלייט פֿון אַ פּויק, וואָס זײַנע ריטמישע קלעפּ שפּיגלען אָפּ דעם אומעט פֿון ליד.

דער פֿילם איז אַ טייל פֿון אַ קאָנצערט פֿון חורבן־לידער, וואָס גאָרבי האָט געהאַלטן אין פּאַריז אין 1966. לייב האָט לכתּחילה אָנגעשריבן דאָס ליד וועגן די ייִדישע פּליטים פֿון פּאָגראָמען בעת דער ערשטער וועלט־מלחמה אָבער ס׳איז שפּעטער אַדאַפּטירט געוואָרן ווי אַ חורבן־ליד.

אויך זייער רירנדיק איז גאָרביס אומפֿאַרגעסלעכער נוסח פֿון מאַרק שוויידס „מודה אַני‟ אינעם זעלביקן קאָנצערט, אין וועלכן זי ווערט באַגלייט פֿון דרײַ „קרישטאָל־אָרגלען‟ — אינסטרומענטן, וואָס פּאַסן זיך גוט צו צו איר קול. די מוזיק צו ביידע לידער האָט געשאַפֿן מיכל געלבאַרט.

שׂרה גאָרבי (פֿון דער היים גאָרבאַך) איז געבוירן געוואָרן אין קעשענעוו, בעסעראַביע אין 1900. זי האָט זיך געלערנט אין אַ מוזיק־קאָנסערוואַטאָריע אין יאַס צו 17 יאָר, און האָט זיך דערנאָך באַזעצט אין פּאַריז מיט איר מאַן. אין 1940 איז זיי געלונגען צו אַנטלאָפֿן קיין האַיִטי און דאָס פּאָרל האָט זיך דערנאָך באַזעצט אין ניו־יאָרק, וווּ זי איז געוואָרן אַ פּאָפּולערע זינגערין אויף ייִדיש, רומעניש און רוסיש. אין 1948 האָט זי געמאַכט אַ קאָנצערט־טור אויף ייִדיש איבער די „די־פּי‟־לאַגערן פֿון אייראָפּע.

אין פּאַריז האָט זי אַרויסגעלאָזט אַלבאָמען אויף ייִדיש, פֿראַנצויזיש און רוסיש. נאָך דעם, וואָס זי האָט באַזוכט ישׂראל, האָט זי צוגעגעבן צו איר רעפּערטואַר אַ ריי לידער אויף העברעיִש און דזשודעזמע. אין 1960 האָט זי אָנגעהויבן אַ צוויי־יאָריקן טור איבער דרום־אַמעריקע און האָט בעת אַ וויזיט אין בוענאָס־אײַרעס פֿאַרענדיקט דרײַ אַלבאָמען אויף רוסיש, ייִדיש און ציגײַנעריש. זי איז געשטאָרבן אין 1980 אין פּאַריז.

יוסי גרין איז דער פאן טרעגער פון קאמפיזאציעס פאר חרדישע פאפולערע מוזיק, זיינע קאמפיזאציעס זענען גאר פארביג און צוציענדיק צו שפילן און זינגען. זיינע דראמאטישע ווערק האלטן געשפאנט די צוהערער ביי א קאנצערט, זיינס א שפאנענדער ניגון באגלייט מיט אויסגעארבעטע מוזיק איז ווי א שיינער פערל. זיינס א וויגליד פאנגט דעם מוזיקאלישן אדער, אזש די אדערן און ביינער ווילן זיך מיטשלעפן אין דער נגינה, אזא געלאסענער מעלאדיע ביי א חתונה סעודה ציט די מוזיקאלישע חושים, עס שרייט ארויס, אט איז א יוסי גרין מוזיק שטיק, זיינע מעלאדישע פעלער פארפלאכטן מיט חכמישע טענער זינגען זיך מיט אפעטיט. א הארא טאנץ זיינער רייצט אויף די געמוטער פון די יוגנט.

אין צוגאב צו זיין פארפאסן כל מיני סטיל מעלאדיעס, חזנות, אפערע, סאלסא, דעבקע, סווינג, און אפילו היימישע תפילה, פלעכטן זיינע מעלאדיעס קונציג צוזאם אלטע תנועות און שאפן אינאיינעם א פרעכטיק בילד פול מיט הויכע פארבן. 

יוסי גרין איז שוין פערציג יאר אין דעם פאך. אלס יונגערמאנטשיק זענען זיינע ניגונים געווען פאר די זינגערלעך, די ווילדע זינגערלעך וועמען טייל בחורים פון כניאקישע שטיבער פלעגן באהאלטענערהייט הערן אין שלאפצימער דורך די אויערלעך (העדפאונס) פון זייער וואקמאן. 

היינט צו טאג זענען די אמאליגע זינגערלעך שוין אידן מיט ווייסע בערד, בעלי משפחות, מחותנים, זיידעס פון א סך אייניקלעך, מחשובי הקהילה, און אפילו משפיעים. יוסי גרין, דער וואס האט פארפאסט, דער חלק הארי, די שטארקסטע, פון זייערע מעלאדיעס טראגט גראדע נישט קיין פולער בארד, אבער אויך ער איז שוין א לאנגיעריגער מחותן צו א שיינער צאל מחותנים פון זיין געזינדל קע”ה, אויך ער איז א זיידע צו א טוץ אייניקלעך בלי עין הרע, און ער איז היינט באקאנט אלס מלחין ותיק, א לאנגיעריגער פארערטער קאמפאזיטאר, א יודע ספר וחובב ספרים, א בא’טעם’טער רעדנער, א בעל מספר און שמועסער, א באגאבטער שרייבער, א איד אנגעזאפט מיט רייכע זכרונות און גוטע ווערטער. בקיצור, א טייערער זיסער אידל, ר’ יוסי גרין, מחבר ניגונים פאר שמחות און תפילות, פאר פתגמים און דברי חכמת חכמי ישראל. 

עס דערגייט היינט אז יוסי ווערט איינגעלאדן צו א סך חסידישע אויפטריטן. ער פארפאסט ניגונים פאר חסידישע הויפן ובתוכם דעם מונקאטשער רבין. זיינע מוזיקאלישע מערכות האבן אויך דערגרייכט גאר פארפרומטע חסידישע הויפן, ובתוכם דער סקולענער חצר, וואו צוויי פון זיינע ניגונים ווערן געזונגען יעדן חול המועד סוכות. אויך די קאפעליע פון ר’ ישראל’טשעס וויזשניץ זינגט זיינע ניגונים, און מען הערט זיי ביי גאר היימישע שבת טישן און בתי כנסיות.

און דא וויל איך צוקומען צו מיין פונקט פארוואס איך האלט אז א ערליכער סאטמארער יונגערמאן זאל נישט זינגען זיינע ניגונים אין הייליגע מאמענטן.

יוסי גרין, טראץ וואס ער איז א זיסער חשובער אידל, איז ער אבער נישט געאייגנט פאר א היימישן חסיד — ספעציעל נישט סאטמאר.

ערשטנס איז יוסי גרין א שנה ופירושניק, אן אפנויגער פון דעם וועג ווי מען האט אים געלערנט, און אפשר אויך א בוגד אין זיין טאטנס רבי’ן און זיין יוגנט רבי – דער סאטמארער רבי זי”ע. ער אליין דערציילט אז זיין פאטער איז ספעציעל געקומען פון ארץ ישראל וואוינען אין וויליאמסבורג כדי צו זיין נאנט צו זיין רבי’ן זי”ע. היינט האט יוסי נישט קיין פראבלעם צו גיין צום כותל און רעדן דערפון בפרהסיה, דאס איז בפירוש קעגן דעם ווילן פון דער סאטמארער רבי.

לשם פירסום האט יוסי זיך אויך געלערנט רעדן און שרייבן עברית. זיין רבי האט געבלוטיגט קעגן דער טמא’נער שפראך וואס ער האט פארגליכן צו א צלם און ער האט דערקלערט אז דאס איז הלכהדיג אסור צו ניצן סיידן אין א נויט. קיין שום ערליכער סאטמארער חסיד פון אמעריקע וועט דאס נישט טון טאמער עס איז נישט באמת נויטיג. פינקי וועבער איז פונקט אזא מפורסמדיגער קאמפאזער ווי ער, מען וועט אבער קיין ווארט עברית נישט הערן פון אים.

אויב איז דאס נישט גענוג דערמאנט יוסי גרין הרב קוק מיט עהרע ברבים און האט אפילו פארפאסט א ניגון אויף זיינע ווערטער. רב קוק איז געווען גאר שארף אפגעפרעגט אין סאטמאר, ער איז פאררעכנט געווארן אלס א מהרס און מסית, א מגלה פנים שלא כהלכה, איינער וואס גיט פאלשע אריינלערונגען אנדערש ווי די הלכה, און אט גייט יוסי און שטעכט א מעסער און רוקן פון זיין רבי’ן און זיין דערציאונג.

2 אויסער זיין בגידה אין זיין טאטנס רבי’ן, אין סאטמאר וואו ער איז אויפגעוואקסן, האט ער בוגד געווען אין זיין חסידישע הנהגה און לבוש. ער איז אויפגעוואקסן אין א חסידישער שטוב, בערך ווי יעדער היימישער פארצייטישער שטוב, מיט מאמע לשון. יוסי גרין איז געגאנגען, אראפ גענומען זיין צלם אלוקים, זיך געקליידעט מאדערן, זיך באזעצט אין א מאדערנע געגנט, און געפירט א מאדערנע שטוב. 

3 „א סך פון זיינע ניגונים זענען ווילד גויאיש מיט א ריח פון ניאוף!‟ אזוי פלעגן שרייען די משפיעים פון אונזערע ישיבות. „ער איז דער וואס האט געפיטערט אין מויל די אלע טרייפענע ניגונים! די צעלאזענע ניגונים וועלעכע פארשטאפן דעם קאפ ושאין בהם ריח של יראת שמים…‟ — די ניגונים קעגן וואס די היימישע מגידי שיעור און מלמדים האבן געקלאגט אז זיי פארדארבן די קינדער. 

עס איז נישט צו פארגלייכן יוסי גרין צו בן ציון שענקער. ר’ בן ציון איז געגאנגען א מאדערענע לבוש ווייל ער איז אזוי אויפגעוואקסן. אדרבה ער איז פון אן אמעריקאנער תורה ודעת בחור געווארן אן אוהב חסידים, און ספעציעל איז ער נתקשר געווארן צו מאדזשיץ. און וואס פארא ניגונים זינגט ער? ניגוני קודש! און זיינע אייגענע פארפאסטע ניגונים פארמאגן א לויטערקייט. כאטש עס מאכט זיך דא און דארטן א טשיקאווע ניגון, האט עס אבער א פארצייטישקייט, און זיכער נישט א ריח פון שירי עגבים, אויסגעלאסענע קלאנגען, לא כן יוסי גרין, ער קען נישט איבערשפילן בן ציון שנקר און זיך טרעפן א רבי און דאס איבעריגע טון וואס ער וויל אין דעם מאדערנעם סיגייט. ביסט אויפגעוואקסן אין די היימישע סאטמארער מוסדות אין וויליאמסבורג וואו עס האט אין יעדער ווינקל געשפרודלט מיט היימישקייט און חסידישקייט, אין שאטן פונעם רבן של כל בני הגולה, אזויווי דיינע יונגערע חברים פינקי וועבער און אייזיג האניג. בלייב זיי מוחל דארטן און זוך נישט קיין נייע גליקן.

אויכעט צום אנדערן באקאנטן מאדערנעם קאמפאזיטאר – אבי רוטנבערג – איז ער נישט קיין צושטעל. אבי’ס ניגונים זענען טאקע נישט היימיש אבער ווייט פון שירי עגבים, און ער איז מיט זיין לבוש אזוי אויפגעוואקסן און נישט געווען אן אויבערחכם און בוגד געווען אין זיין מסורה און זיין רבי. 

א סאטמארער איד, און אפילו אן אנדערע חסיד וואס פארשטייט דער מורא רבך כמורא שמים, אז ער זינגט א ניגון פון יוסי גרין ביי אזעלעכע זמנים ווי תפילות און זמירות קודש, אדער לאדט מען אים איין צווישן חסידים צו זינגען און דערציילן אפילו עס איז בלויז איבער מוזיקאלישע טעמעס, קודם גיט ער חיזוק פאר אזא געפירעכץ, ער ווייזט אז עס איז בסדר אפצונויגן פון דרך אבותינו און ער קען דערנאך געניסן עהרע, כבוד ברבים פון די צו וועמען ער האט אויסגעדרייט דעם רוקן, אזש זיינע ניגונים זאלן נאך געזונגען ווערן ביי הייליגע זמנים. עס ווייזט אז מגידי שיעור קענען שרייען קעגן מחברים פון אזעלעכע ניגונים און צום סוף זינגט מען ווייטער זיינע ניגונים ביים שבתדיגן טיש. 

צווייטנס, אפילו זיינע ווארימע ניגונים, אז ער איז דער מחבר פון שירי עגבים, ווי הייליג קען שוין זיין זיינס א ניגון כאטש עס הערט זיך ערנסט און ווארעם. דער רבי זי”ע דערמאנט אומצאליגע מאל דער ענין פון כח הפועל בהנפעל, די השפעה וואס אן אומאויסגעהאלטענער מענטש קען האבן, אודאי איז עס דא אויך שייך, דער מהות פון דעם פאר’גוי’אישטן קאמפאזיטאר, זאפט זיך איין אויכעט אין זיינע “ווארימע” ניגונים, און עס האט אן השפעה. 

מען טאר אים נישט דן זיין, אל תדין את חברך עד שתגיע למקומו, משפט נישט דיין חבר ביז דו ביסט אויף זיין ארט, אבער פון לכף זכות זיין ביז געבן לעגיטימאציע פאר אפקערן מדרך אבותיו ורבותיו אדער פארן זיין דער ערשטער צו פיטערן די כל מיני זינגערס מיט די פא’גוי’אישטע ניגוני הוללות, איז פאלג מיר א גאנג, ווער רעדט נאך פון זיי זינגען אויף די שבת טישן. 

יוסיס ניגונים, ספעציעל די געלאסענע, ציען צו אן עולם, אבער היינט זענען ברוך השם דא ניגונים פון ענליכע קאמפאזערס, פינקי וועבער, מאטי אילאוויטש, וועלעכע האבן נישט גערירט קיין זיז כל שהוא פון מסורת אבותיהם, זענען געבליבן מיט בארד און פאות און היימישן לבוש און נישט געגאנגען פאשען אין פרעמדע פעלדער. 

און אפשר האט אונז טאקע דער באשעפער געשיקט פינקי דערפאר אז מיר זאלן קענען געניסן פון הערליכע דראמאטישע ניגונים אויף א כשר’ן אופן, און נישט ברויכן צוקומען צו יוסי גרין’ס ניגונים.

(הערה: מיין פערזענליכער מיינונג איז אז יוסי איז א העראישער מענטש, א מוסטער פון זיך אויסקלויבן א מהלך און עם כל זה בלייבן א ירא שמים. יוסי איז א משמח אלוקים ואנשים, א טיפער טראכטער און דבוק צו אידישע קינדער און צו אידישקייט מיט אן אהבה עצומה, און צו א סך אמתע ערליכע אידן. איך האב נאר געשריבן לויט ווי א סאטמארער אדער יעדער חסיד וואלט געדארפט קוקן די זאך.)

אלע גרויסע באקאנטע רעליגיעס פארמאגן א הויפט הייליגע שטאט, און דערנאך — אַ צווייטע און דריטע אין ראנג. 

צום בײַשפּיל, ביי די קאטויליקן איז דער קווארטאל פונעם וואטיקאן אין רוים דער הייליגסטער און חשוב’סטער, דערנאך קומט קאנסטאנטינאפאל, דערנאך ירושלים, סאנטיעגא אין צפון שפאניע א.אז.וו.

ביי די סונישע מוסלמענער איז מעקא דער הייליגסטער, דערנאך מעדינא, דערנאך ירושלים, דערנאך באגדאד. 

ביי די הינדוס די זיבן “סאפטא פורי” (עיר קודש) שטעט, אנגעהויבן מיט וואראנאסי, איאדיא, מאצורא, הארידוואר, א.א.וו.

ביי אידן איז דער הייליגסטער שטאט אן ספק ירושלים, חוץ טאמער פרעגט איר א שומרוני, ביי אים איז עס שכם דער שטאט פונעם הר גריזים. אידן פארמאגן אבער נאך חשובע, פארהייליגטע, וויכטיגע און היסטארישע שטעט. עס וואלט געווען אינטרעסאנט זיי צו ראנגען, און צי וואלטן אלע אידישע געמיינדעס זיי ראנגירט די זעלבע.

ביי אידן איז נישט אזוי איינגעפירט צו ראנגירן הייליגע שטעט אויף א צווייטער און דריטער מדרגה. אייגנטליך איז דא איינאיינציגער שטאט וואו די שכינה הקדושה רוט: ירושלים און שוין. נאך ירושלים בענקט מען; נאך ירושלים דאוונט מען; נאך ירושלים צילט מען, דא איז דער צענטער פון די וועלט, דא רוט די שכינה, נישטא קיין שני למלך. 

דער חתם סופר האט א מאל - נאך דעם צפתער ערדציטעניש - געזאגט אז ירושלים האט זיך אנגענומען פאר איר כבוד, האט מען געמאכט צפת פארן מקום תורה און ירושלים — גאטס שטאט — האט מען אפגעלאזט. 

לויט דער מסורה פארמאגט ארץ ישראל פיר הייליגע שטעט: ירושלים עיר הקודש, חברון עיר הקודש, צפת עיר הקודש, און טבריא עיר הקודש. דאס הייסט אז עס זענען דא, אויסער ירושלים, נאך הייליגע שטעט, עס זאגט אבער נישט ווער קומט פריער און ווער שפעטער. 

אז חברון איז אן עיר הקודש איז זייער פארשטענדליך. דאס איז די שטאט פון די אבות; דא איז קרית ארבע און אלוני ממרא פון אברהם’ס דריי מלאכים; דא איז די מערת המכפלה, דאס ארט וואו מע האט באגראבן די אבות און די אמהות. מיט חברון לויבט די תורה אויס די שיינקייט פון ארץ ישראל, דא האבן די מרגלים, צווישן זיי - יהושע און כלב - אויסגעפארשט כנען. דוד המלך האט דא אנגעהויבן קעניגן איידער ער האט איינגענומען ירושלים. 

טבריא פארמאגט נישט קיין ביבלישע היסטאריע. אפילו דער נאמען איז א רוימישער. חז”ל באציען זיך אבער צו דער שטאט מיט א סך חשיבות. עס איז טיבורו של ארץ, דער צענטער. דא געפינען זיך די דערוויילטע פירות ארץ ישראל, די איבערגעבליבענע קוואלן פונעם מבול, און פון דאנען וועט קומען משיח. נאטירליך אז אין די צייטן פון חז”ל איז טבריא געווען א גאר חשובער אידישער צענטער. די גרעסטע לייבן פון די תנאים האבן זיך דא געדרייט און געשאפן ניסים: ר׳ שמעון בר יוחאי, ר׳ יהודה הנשיא, און ר׳ מאיר בעל הנס. טבריא איז געבליבן א אידישער צענטער פאר א גאר לאנגער תקופה. דא זענען שפעטער געשאפן געווארן דער תלמוד ירושלמי און באקאנטע מדרשים. נאך שפעטער איז דא אוועקעשטעלט געווארן די ישיבה פון חכמי מסורת המקרא, וועלעכע האבן געשאפן די יסודות פון די נקודות (פינטלעך אויף די פסוקים), מאנכע זאגן אז אפילו די יסודות פון די תפילות ארום שמע ישראל און שמונה עשרה זענען דא געשאפן געווארן. דא האבן זיך שפעטער באזעצט די תלמידים פונעם בעל שם און פונעם ווילנער גאון.

צפת איז די נייעסטע פון די אלע ערי קודש. עס פארמאגט נישט קיין היסטארישער קייט ביז ימי חז״ל, אפילו נישט ביז די צייטן פון די ראשונים. דער ביבליש-קלינגעדיגער נאמען איז אן איבערמאכונג פון אן אראבישן נאמען. צפת איז געווארן חשוב מיט פינף הינדערט יאר צוריק, בערך ווען קראקע אין פוילין איז געווארן חשוב. צפת האט דעמאלס באקומען דער סטאטוס פון דער הויפט מקום תורה פון מזרח. דא האט געוואוינט דער בית יוסף — דער שאפער פון שולחן ערוך; דער אר”י מיט דער רמ”ק — די צוויי וועלעכע האבן אריינגעברענגט דעם זוהר אין יהדות. דא האט געוואוינט דער שאפער פונעם בארימטן פיוט, „לך דודי‟ און אנדערע פון די גרעסטע שאפער און לייבן ביי אידן אין די דורות האחרונים עפאכע.

פון די דריי לעצטע ערי קודש לייגט זיך מיר חברון אממערסטנס אויפן שכל, זי איז שוין חשוב אין די תורה.

טאמער קען נאר אן ארץ ישראלדיגער שטאט הייסן קדוש איז די שאלה פארוואס באר שבע מיטן שכינותדיגער גרר איז נישט קיין חלק פון די קדושים שטעט, דא האבן דאך געוואוינט די אבות? 

שילוא, וואו דער צענטראלער משכן איז געשטאנען קרוב צו 400 יאר, דא האט געוואוינט דער גרויסער בעל מופת אלי הכהן, דא האט זיך געהאדעוועט שמואל הנביא, דער אויפוואכער פון נביאות, דער זאלבער פון מלכות בית דוד. 

און וואס איז מיט דעם הר הבתרים, נעבן דעם בארג חרמון? דא האט דער באשעפער דורך אברהם אבינו’ן געמאכט זיין בונד מיט די אידן. דא פלעגן זיך יעדעס פרשת לך לך צוזאמענקומען מאסן אידן תפילה צו טון. דא איז אויך באערדיגט דער מחבר פונעם תלמוד בבלי, רב אשי.

און אז מען נעמט שוין א שפעטערדיגער צפת, זאל שוין טאקע זיין דער שכינותדיגער מירון, אז מירון איז שוין הונדערטער יארן דער גרעסטער מקום עליה לרגל ביי אידן; וואלט זיך אים אויכעט באדארפט קומען א הקודש. 

און וואס איז מיט דער שטאט יבנה? דא איז געגרינדעט געווארן די ערשטע תורה אינסטיטוציע אין ארץ ישראל דורך די הייליגע תנאים? יבנה איז דער פאטער פון די תורה קעניגרייך.

און צום היינטיגן עיר התורה, בני ברק, דער גרינדער פון עולם התורה אין די היינטיגע עפאכע — דא האבן געוואוינט און געשאפן דער חזון איש, דער סטייפלער גאון, די טאטעס פון תורת ארץ ישראל של ימינו. עס איז עד היום דער חשובסטער צענטער פון דער ישיבישע און חסידישער וועלט.  

אין חוץ לארץ זענען דא שטעט וואס קענען זיך גאנץ פיין פארגלייכן מיט די קודש שטעט לויט זייער היסטאריע און חשיבות. 

לאמיר אנהייבן מיט שושן, דא האט דניאל איש חמודות געהאט די באקאנטע חזיונות, די געטלעכע וויזיעס, דא זענען פארפאסט געווארן די ערשטע לאנגע סליחות און תחנונים דורך דניאל און נחמיה.

דא איז דאך פארגעקומען דער נס פורים דורך מרדכי און אסתר.

און וואס טוט זיך מיט דער מקום קבלת התורה, דער בארג סיני? דא האט נישט בלויז משה רבינו, נאר אויך אליהו זוכה געווען צו זען גאט. דא קומט פאר א בת קול פון הימל יעדן טאג. 

אדער דער מקום וואו אליהו איז ארויף אין הימל לעבעדיג, אריבער דעם ירדן? 

דער מקום ווי יחזקאל הנביא האט בייגעוואוינט די באוואוסטע וויזיע ביים טייך כבר. דארטן האט ער געזען הויקוס ספאוקוס, געשטאלטן, פייערלעך, קאלירן. עס איז ווי א בליק אריין צו די וועלט פון די מלאכים. די וויזיע לייענט מען אום שבועות צו די הפטורה, עס הייסט מעשה מרכבה, די גמרא פארגלייכט זיין וויכטיגקייט צו די מעשה בראשית.

און לאמיר אפיר נעמען די דריי באבלישע תורה צענטערס: נהרדעא, סורא, פומפדיתא, וואו ס‘איז געשאפן געווארן די גמרא. גאנץ אידישקייט דרייט זיך דאך ארום דער גמרא. 

איצט לאמיר שפרינגען קיין שפאניע: קארדאבע און טאלעדא, די היימערטער פון די ערשטע און גרעסטע ספרדישע גדולים. 

די שטעט בארי און אטראנטא אין איטאליע, פלעגט מען אין די אנהייב מיטלאלטער פארגלייכן צו ירושלים, “כי מבארי תצא תורה ודבר השם באטרנטא” (גענומען פון דעם באקאנטן פסוק “כי מציון תצא תורה ודבר השם בירושלים”). 

ווערמייזע, רש”יס שטאט; מאגענצא, די וויג שטעט פון גדולי אשכנז. 

קראקע, דער תורה צענטער פון יהדות פוילין און פון אלע שפעטעריגע אשכנזים. 

צו מאכן א סך הכל וואלט מיין פארשלאג געווען צו ראנגירן לויט די היינטיגע אנערקענוג, אזוי: 

1. ירושלים 

2. מירון. נאך אלעם איז דאס ר׳ שמעון בר יוחאי וווהין עס קומט ווייטער א ריזיגע צאל עולי רגל און איז אויך דער צענטער פונעם נייעם חג אינעם אידישן לוח — ל”ג בעומר, חמישה עשר בשבט.

3. בני ברק ווי א לעבעדיגער קאכלעפל פון אידישקייט עד היום הזה. דער וואוינארט פון די גרעסטע גדולי התורה נאכן קריג. 

4. צפת, נאך אלעם דאס ארט וואו עס ליגט דער קבר פֿונעם אר”י, אלע וואס קומען אהין שפירן א דערהויבנקייט. 

5. חברון, מערת המכפילה

פון דא און ווייטער צעטיילט זיך עס לויט די עדות. דאס איז שוין אשׂ באזונדערער שמועס.

אין אַ פֿריִערדיקן אַרטיקל האָט איר געלייענט וועגן די חסידישע רביים אין טשערנאָוויץ און זייערע רביצינס.

האָט איר אָבער געוווּסט אַז ס׳איז אויך פֿאַראַן אַ טשערנאָוויצער חלה? דאָס האָבן מיר זיך דערוווּסט פֿונעם קאָכבוך A Blessing Of Bread פֿון מאַגי גלעזער.

אין דעם ווידעאָ פֿלעכטן מיר צונויף דאָס טייג פֿון דער טשערנאָוויצער חלה אויף פֿאַרשידענע אופֿנים — אַ טייל סאָפֿיסטיצירטע, אַ טייל אַזוי גרינג אַז אַ קינד קען עס טאָן.

אין א צייט וואס אין דער היימישער חסידישער וועלט איז דאס אונטערהאלטן קולטור נישט אזא אנגענומענער עסק, זענען אבער טעאטער שפילן שוין גאנץ לאנג אריינגעפלאכטן אין היימישקייט. דאס רעכנט אויך אריין קאמעדיע אויף א גאנץ הויכער שטאפל. 

די חסידיש יידיש רעדנדיקע וועלט האט באלד נאכן קריג אנטוויקלט א כמו טעאטער קולטור, ריין פון ניבול פה, אבער געבויט אויף די טראדיציאנעלע דראמע מוסטערן. שוין אין די אנהייב רענענסאנס תקופה, ביים 15טן יארהונדערט, האבן אידישע חכמים אין איטאליע פארפאסט געשריבענע דראמעס. עמנואל הרומי איז געווען אן אנגענומענער פרשן אויף תנ”ך, אבער גלייכצייטיג אויכעט א יענער חברהמאן, א מענטש מיט שטארקע יצרים. ער האט געשריבן דראמעס, געמישט מיט עראטישע שטיקלעך און ליצנות. זיינע דראמאס ווערן טאקע געאסערט אינעם שולחן ערוך.

בלויז איין דראמע איז געבליבן כשר, דאס איז גראדע א וואונדערליכע פארשטעלונג פון א איד וואס זיצט אויף א שטיין און א מלאך גיט אים א טור איבער גן עדן און אין גיהנום. דאס ווערט אפגעמאלן מיט אלע פארבן. צווישן די ביימער אין גן עדן זעט ער די צדיקים און אין צווישן די שרעקליכע רויטע פייער צונגען אין גיהנום זעט ער די רשעים. פארשטייט זיך אז אזא דראמע איז געכשרט געווארן אינעם פרומען לאגער, כאטש וואס עמנואל דער לץ ווינשט זיך אליין צו געפונען אין גיהנום, צווישן די גליענדע פייער צונגען, ווייל וועמען וועט ער דען אנטרעפן אין גן עדן — לאנגווייליגע פרומע אידענעס!

א ריכטיגער פארשטעלונג גרייט אויף אפגעשפילט צו ווערן איז צום ערשטן מאל אריינגעברענגט געווארן אינעם אידישן קולטור מיט בערך א דריי הונדערט יאר צוריק. עס זענען אפשר געווען פריערדיגע אבער מיר שמועסן פון די באקאנטע. דאס איז פארפאסט געווארן דורך דער פילפארביקער טאלאנט, ר’ משה חיים ליצאטו, מערסטנס באקאנט צוליב זיין ספר מסילת ישרים, א פרומער מוסר ספר פול מיט עידוד, עצות וויאזוי צו זיין א פרומער ערליכער איד. פון דעם דאזיגן ספר זיינעם קען זיך כמעט דאכטן אז דער ליצאטו איז געווען אן איינפאכער בית המדרש איד, אפגעזונדערט פון די וועלט פון קונסט. דער איבעראשענדער אמת איז אבער, אז ער האט פארמאגט א סך פארבן, ער האט מחבר געווען ספרים אויף אלגעמיינע חכמות אומות העולם, ווי מאטעמאטיק, גראמאטיק, לאגיק און נאך.

ליצאטו איז אויך געווען א בעל דמיון עצום, זיך באגעגנט מיט מלאכים און אפגעשריבן הימלישע סודות ענדליך צום זוהר. אויך האט ער זיך אריינגעלייגט אין די שיך פון דוד המלך און מחבר געווען מזמורים ענליך צו תהילים. ער איז געווען אן איטאליענער, דער וויג פון קונסט, איז ער אלזא געווען דער ערשטער אידישער חכם וואס האט פארפאסט א גרייטע פארשטעלונג, ממש גרייט אויף אפגעשפילט צו ווערן. דאס איז א דראמע איבער שמשון הגיבור און זיין פלישתינער ווייב דלילה. אזא פארשטעלונג וואס אנטהאלט ווייבער וועט, פארשטייט זיך, נישט זיין כשר פאר א לעבעדיגער פארשטעלונג לויט די היינטיגע חרדישע סטאנדארטן.

לעבעדיגע פארשטעלונגען ביי פרומע אידן האבן זיך אנגעהויבן אנצוזען אום פורים. פורים איז אלעמאל א צייט וואס מען מעג טון זאכן וואס א גאנץ יאר טאר מען נישט. שפילן וועגן אחשוורוש, און וועגן יוסף הצדיק מיט די ברידער האבן אנגעהויבן פארגעשטעלט צו ווערן. ביי די טירן האבן „פורים שפילער‟ געמאכט גראמעלעך, טענצעלעך, קורצע סקיצעס וואס ברענגט געלעכטער. פון דארט איז עס ארויף אויף די רבישע טישן. פון איין איינציגער בדחן, אדער פורים רב, איז געווארן א גרופע היימישע ליצנים, שפילער, משמחים, וואס האבן פארגעשטעלט א כמו טעאטער, אין אנהייב בלויז אום פורים, שפעטער אויך ביי רבישע חתונות. גלייך ווי ביי די קאטאליקן, איז דער קערנדל פון קולטור איינגעפלאנצט געווארן אינעם רעליגיעזן צענטער. אלע קונצן מאכער האבן קוים געקענט זיך דערווארטן אויף פורים אדער א רבינס חתונה, דאס איז געווען דער טאג פון זייער תחיית המתים. בלוט פון לעבן האט אין זיי אריינגערונען, דארטן האבן זיי פארפילט זייער נאטירליכער נטיה צו טעאטער קונץ.

דאכט זיך אז ערשט נאך די קריג האט זיך דער דראמע קולטור ביי היימישע אידן שטארק אנטוויקלט. פלוצלינג איז חול המועד פסח געווארן א זמן פאר דראמע; ל”ג בעומר, און דערנאך אום זומער אין די קעמפס. רבנים האבן דאס אין אנהייב געאסערט, אבער דער איסור האט נישט מצליח געווען. דער ענין פון צדקה זאמלען איז אויך באאיינפלוסט געווארן פון דער „וועלט‟. יעצט קען מען שוין מאכן שפילן כדי אויפצוהאלטן די הייליגע מוסדות, די חדרים און שולן, אדער פאר חסד ארגאניזאציעס. פארשטעלונגען ביי די פרויען איז געווארן א געהעריג כשרערע זאך, סתם אזוי אינמיטן ווינטער. איין טאג גייט דער בני בית צום „בעלזער שפיל‟, א צווייטן טאג צום „סקווערער שפיל‟, א דריטן טאג צום „סאטמארער שפיל‟, דאס אלץ אין היימישער אידיש פארשטייט זיך. סאטמאר וועט מקפיד זיין אז די שפילערינס זאלן זיין אונטער צוועלעף יאר אלט, וועגן צנועות סיבות, אבער א שפיל מיט מוזיק, געטענץ, אין א גויאישע צוגעריכטעטער סטאדיאום מיט די לייטיגנס, איז אינארדענונג סתם אין עפעס א ראש חודש אדער סתם א גרינעם דינסטאג. 

די באקאנטסטע שפילן זענען פארשטייט זיך די מענערישע שפילן. דאס קענען מיטהאלטן סיי מענער און סיי פרויען, לעבעדיג אדער רעקארדירט. די מעשיות פון הרב מאיר לעהמאן זענען געווען די אבן דרך פאר שפילן. זיינע מעשיות זענען טאקע די צום מערסטן רירנדיקע פאר א פארשטעלונג; למשל די מעשה פון בוסתנאי, דער שר פון קוצי. אויף רבישע טישן זענען באקאנט געווארן די מונקאטשער און באבעווער שפילן. אין ישיבה איז באקאנט די נייטרא פארשטעלונגען.

ליצים האבן אויך נישט געפעלט. דער באקאנסטער לץ אינעם חסידישן טעאטער איז זעמל, פאר צענדליגער יארן איז ער פאררעכנט געווארן ווי דער בעסטער לץ אין די היימישער פארשטעלונג וועלט. א צווייטער באקאנטער לץ איז שלמה שמש. מען קען אודאי נישט פארגעסן יחצאל, דאס איז דער לץ ביי די יוסף שפילן. טייל יחצאלס זענען געווארן די אינספיראציע פון יעדער גוטמוטיגער שמועס.