פּראָפֿעסיאָנעל געמאַכטע פֿילמען, וואָס מע שאַפֿט כּדי זיי צו ווײַזן אויף פֿאַרשידענע באַנקעטן און גאַלאַס לטובֿת די חסידישע ווויל־טעטיקע אָרגאַניזאַציעס, זענען שוין פֿון לאַנג זייער פּאָפּולער. אין אָט די פֿילמען זעט מען געוויינטלעך ווי אַן ערלעכער ייִד לײַדט פֿון עפּעס אַ פּראָבלעם און ווי אַזוי די אָרגאַניזאַציע, פֿאַר וועמען די צוקוקער האָבן זיך פֿאַרזאַמלט כּדי צו שאַפֿן געלט, העלפֿט אים אַרויס.

אַזוי ווי אַ סך חסידישע פֿילמען (ווי אויך די ייִדישע פֿילמען וואָס מע האָט געשאַפֿן פֿאַר די אַמאָליקע ייִדישע אימיגראַנטן אין אַמעריקע), זענען די פּרעזענטאַציע־פֿילמען איבער דער מאָס וואָס שייך זייער עמאָציאָנעלקייט (דאָס הייסט אויף ייִנגליש: „שמאַלצי‟). נאָר די חסידישע צוקוקער זענען אָפֿט פֿון זיי דווקא טיף גערירט.

אינעם דאָזיקן פֿילם, אָנגעשריבן און רעזשיסירט דורך שלמה פּערל, פּרובירט אַן ערלעכער זעצער חנינה זיך אַן עצה צו געבן נאָך דעם וואָס מע זאָגט אים אָפּ. ער קען אָבער ליידער ניט באַצאָלן פֿאַר זײַנע טאָג־טעגלעכע באַדאַרפֿענישן ביז אַ יונגערמאַן פֿון דער אָרגאַניזאַציע „רבֿ חסיד‟ העלפֿט אים בסוד אַרויס.

אַן אָפּרוף אויף שׂרה־רחל שעכטערס עדיטאָריאַל, „וואָס וויל דער „פֿאָרווערטס?‟

ביי די חסידים פעלט ברוך השם נישט קיין אידישע ליטעראטור. נישט אומזיסט זעט מען נישט די „מאסן אויסוואנדערונג” פון חסידים וואס ליבן אזוי אידיש, צום פארווערטס.

די חסידיש־אידישע ביכער זענען ניי, מיט הערליכע ציכטיגע בלעטער, שטארק געבונדען, גרויסע אותיות פול מיט לעבן, געדרוקט מיט די נייעסטע טעכניק, מיר האבן פולע פאליציעס מיט ליטעראטור, און איבער אלעס איז עס אויך א ביזנעס. אידישע שרייבער און אידישע קאמפאניס ביי די חסידים מאכן ב״ה א סך געלט, די ביכער פארקויפן זיך אין די טויזענטער, מען לייענט עס מיט דורשט. איידער מען איז פארטיג מיט איינס קומען ארויס נאך פינף. אונזערע שרייבער זענען פרומע ערליכע גלויביגע אינגעלייט וואס פירן זיך יידיש לויט די תורה הונדערט פראצענט. אלע אונזערע אידישע ביכער זענען פול מיט פאזיטיווקייט, מיט לעבן און חיות, וואס גיט שטארקייט פארן לייענער, אמונה און כוח ער זאל קענען ווייטער אנגייען מיט זיין לעבן מיט מוט און שמחת הנפש.

עס פעלט אונז אויך ב״ה נישט קיין צייטונגען — סיי נאציאנאלע ווי „דער איד”, „דער בלאט”, „די צייטונג” — סיי לאקאלע אין ברוקלין, מאנסי, סקווירא. אין מאנרא, א שטייגער, קומען ארויס דריי לאקאלע אידישע צייטונגען: דער „בולעטין”, דער „דזשורנאל” און דער „וואכנשריפט”.

נו, אויב אזוי, פארוואס זאל די חסידים טאקע אויספעלן דער פארווערטס? א דורכשניטליכער חסיד האט נישט קיין ספעציעלע אינטערעס אין א יודישן זינגער — א מאן צו א פרוי — וואס זיין אדער איר יארצייט פאלט אויס היינט, אדער אז עס האט זיך אויפגעמאכט א אידיש קלאס פון זעקס שילערינס אין פוילן. וואס דארפן מיר וויסן די נייעס, ווען ביי חסידים מאכט זיך אויף יעדן טאג א קלאס פון 25 קינדער וואס וועלן רעדן אידיש זייער גאנץ לעבן?

און פארקערט — פארוואס זאל דער פארווערטס בכלל קוקן אויף חסידים? זאלן חסידים גיין זייער וועג, און זאל דער פארווערטס מיט אירע סעקולערע ליינער און שרייבער גייען איר וועג, און זאלן ביידע האבן הצלחה.

עס זענען דא גוטע סיבות פארוואס א חסיד זאל זיך דערווייטערן פונעם פארווערטס. ערשטענס זענען דארט דא א סך ארטיקלען וואס רעדן קעגן די תורה און אמונה, קעגן די מיצוות, קעגן דאס אידיש לעבן וואס א חסיד פירט. מער פון דעם, א סך שרייבער ווייזען ארויס א געוויסע פיינטשאפט צו חסידים און זייער טאגטעגליכן וועג, א סך שרייבער שטעלן זיך פֿאר אז אלע חסידים זענען נישט גוט. זיי נעמען „אלע” חסידים אריין אונטער איין נאמען, דאס ווארט „חסידים” איז א שלאגווארט פאר אל דאס שלעכטס.

מען וואלט זיי געדארפט לערנען אז מען מוז ליב האבן יעדען באשעפעניש, ואהבת לרעך כמוך. אויב טרעפט מען עפעס א חסרון ביי איין מענטש פון א גרופע איז דאס נישט קיין כלל אויף די גאנצע גרופע. איבעראל זענען דא גוטע און נישט־גוטע. דאס איז דאך די גרונדפרינציפ פון „אפנקייט” און טעלעראנץ. איז ווי נעמט מען אריין א געמיינדע אידן פון הונדערט טויזענט פאמיליעס צוזאמען אויפאיינמאל?

עס זעט אויס ווי די שרייבער האלטן אז דער כלל פון טאלעראנץ גילט נישט פֿאַר די חסידים. זיי דארף מען נישט ארייננעמען צווישן די לייענער פונעם פארווערטס. יא, דער ציל איז „אַרײַנצוציִען אוהבֿי־ייִדיש פֿון אַלע מינים”, אידיש איז נאך נישט אונטערגעגאנגען ווייל א זינגערין אין א ווייט לאנד זינגט עפעס א אידישע ליד פאר אירע סטודענטן, אבער פרעגן פרעגט זיך א קלאץ קשיא: חסידים זענען נישט פון די אוהבי יידיש?

מיט דעם אלעם, זענען אבער א סך חסידים קליגער פון דעם. חסידים האבן שוין איבערגעלעבט די צייטן ווען מען האט זיי באשריגן אלס „שונאי ישראל”, וואס מע האט געשריגן אויף זיי: „איר פארשוועכט דעם נאמען פון גאט!‟, „איר ארבעט נישט און איר מאכט נישט קיין געלט!‟ [איי, חסידים האבן ב״ה גרויסע ביזנעסער און א סך זענען שווערע ארבעטער, דאס דארף דער חסיד שפעטער קומען זיך פארענטפערן].

חסידים וואס לייענען יא דעם פארווערטס טוען עס ווייל זיי האבן ליב אידיש און האבן אויך ליב פרייהייט פון ווארט. עס געפעלט זיי דער געשמאקער סטיל פונעם פארווערטס, אפילו ווען עס איז סעקולער. די חסידים ווילן אויפנעמען יעדן יידישיסט פאזיטיוו און פרואוון זיך חברן מיט אים.

פארוואס איז דאס אזוי? ווייל זיי קוקען ארויס זיך צו לערנען חכמה און פארשטאנד פון א געלערנטען, ווי די משנה לערנט: איזהו חכם הלומד מכל אדם. א קלוגער מאן לערנט זיך פון יעדן איינעם. יא, מיר גלויבן אין גאט און אין די תורה מיט א שטארקע אמונה, מיר פלאגן זיך מיט איבערמענטשליכע כוחות אנצוהאלטן אונזער מסורה, זיך פירן וויאזוי מיר האבן געזען ביי אונזערע טאטעס־מאמעס זיידעס־באבעס, אבער מיר ווייזען טאלעראנץ און האבן ליב איינעם וואס רעדט אידיש, אפילו ער האלט אינגאנצען אנדערש ווי מיר האלטן.

א חסיד לייענט דעם פארווערטס ווייל ער האט זייער ליב צו זען ווי די אידישע שפראך שפרודעלט און לעבט, אפילו ביי נישט־גלויביגע אידן. עס איז ביי אים דער גרעסטער פארגעניגען צו זען ווי א סעקולערער מענטש רעדט אידיש, אידיש איז ביי אים ווי דאס נצחיות פון זיין גלויבן, עס גיט אים אנצוהערן אז יעדער איד האט עפעס א שטיקל שייכות, אפילו א גאנץ קליינע, צום אידישן פאלק.

נו, וויאזוי קען א חסיד טאקע ווערן א פייערדיגער חסיד פונעם פארווערטס? ער דארף פרייהייט פון ווארט „אין פולן זין פון ווארט”, נישט איינזייטיג. דער חסיד דארף זען אין דער צייטונג נישט נאר זאכן פון די אלגעמיינע סעקולערע אידן. פרייהייט מיינט אויך שרייבן וועגן תורה, וועגן אמונה, וועגן מיצוות און מעשים טובים, וועגן יידישקייט.

פרייהייט מיינט אז מען זאל זיין באקוועם צו שרייבן און צו לייענען אנטי מדינת ישראל מיינוגנען. א חסיד זאל זיך קענען אויסדריקן זיין מיינונג קעגן מדינת ישראל. אויב דער פארווערטס ערלויבט זיך צו הערן און שרייבן קריטיג קעגן חסידים, אפילו אויב אזויפיל חסידים ווערן בייז אויף זיי, דאן פארוואס זאלן זיי זיך נישט ערלויבן שרייבן קריטיג קעגן מדינת ישראל אפילו אויב אזופיל ישראלים ווערן בייז אויף זיי?

און פארוואס קען טאקע נישט אזא הויכגעשעצטער צייטונג ווי דער „פארווערטס” וואס שטאלצירט מיט איר פרייען וועג, נישט לאזן דרוקן ארטיקלען קעגן ציונות?

אויב דער ציל פון פארווערטס איז „צונויפֿצוברענגען ייִדן פֿון פֿאַרשידענע מיינונגען און הינטערגרונטן אַנשטאָט זיי נאָך מער צו דערווײַטערן איינער פֿונעם אַנדערן‟, דאן פרעגט זיך, פארוואס זאל מען נישט צונופברעגנען יידישסיטן מיט חסידים?

ווען דער חסיד וועט זען אז זייט ביי זייט פון סעקולערע ארטיקלען, געפינען זיך דארט ארטיקלען וועגן דעם לעבן פון חסידים, אויב די שרייבערס וועלן זיך באציען צו די פרינציפן פון די חסידים מיט רעספעקט, דאן וועט דער פארווערטס קענען צוציען צענדליגער טויזנעטער קלוגע אידיש־רעדענדיגע פריי־דענקענדיקע לייענער.

איך האב א חלום, אז דער פארווערטס זאל ווידמען ארטיקלעך פון אלעס וואס א חסיד דארף וויסן! דאן וועט דער חסיד נישט שפירן דעם פארווערטס פאר א פיינט, און וועט זיך קענען א סך לערנען פון דעם פארווערטס וואס איז טאקע פול מיט קלוגשאפט און אידישע פקחות.

מי יתן והיה!

איך וועל ענדיגן מיט די קלוגע ווערטער פון צוויי באגאבטע שרייבער פונעם פארווערטס: לייזער בורקא, אין זיין ארטיקל „אַנטלאָפֿענע און געבליבענע‟, און יואל מאטוועיעוו אין זיין ארטיקל סאַטמאַר: דער הײַנטיקער מין ייִדישלאַנד‟:

„…עס דאַכט זיך מיר, אַז די אויפֿגאַבע פֿון די ייִדישיסטן איז ניט צו שטיין אין אַ זײַט און זוכן חסרונות, נאָר אַרויסהעלפֿן די דאָזיקע צוויי גרופּעס, אין וועלכע עס ווענדט זיך מסתּמא די צוקונפֿט פֿון דער ייִדישער קולטור.‟ 

„איידער מע הייבט אָן באַגיסן סאַטמאַר מיט שוועבל און פּעך, זאָל מען זיך דערמאָנען, אַז מיר האָבן דאָ צו טאָן מיט אַ נײַעם מין ייִדישלאַנד, אַ גרויסן אינדזל פֿון אַ לעבעדיקער אַשכּנזישער עטנישער קולטור, וואָס אַנטוויקלט זיך איצט — נישט געקוקט אויף די פֿאַרשיידענע חסרונות — מיט אַ פֿאָנאָמענאַלער שנעלקייט.‟

לעצטנס איז אַוועק אין דער אייביקייט טעדי שוואַרץ, וואָס האָט איבערגעזעצט אַ ריי באַקאַנטע אַמעריקאַנער לידער, צװישן זיי: דעם דאָזיקן פּרעכטיקן נוסח פֿון „אַלטער דאָנאַלד‟. לזכר איר אָנדענק ברענגען מיר אײַך דעם ווידעאָ װי די יונגע זינגערין טעמע שעכטער שטעלט פֿאָר דאָס ליד.

יעדע שפּראַך האָט באַזונדערע קלאַנגען, וואָס עס מאַכן כּלומרשט די בעלי־חיים. אויף ענגליש זאָגט אַ הונט, למשל, woof און אויף ייִדיש ־ „האַווקע‟. איין אופֿן, ווי אַזוי מע לערנט די קינדער צו דערקענען געוויסע קלאַנגען פֿון חיות, איז דורך געזאַנג.

אין אַמעריקע איז דאָס באַקאַנטסטע ליד פֿון אַזאַ סאָרט Old Macdonald. עס דערציילט וועגן אַן אַלטן פֿאַרמער, וואָס פֿאַרמאָגט אַ ריי בעלי־חיים אויף דער פֿאַרם. בעת דאָס ליד רעכנט אויס די פֿאַרשידענע באַשעפֿענישן אויף דער פֿאַרם, לערנען זיך די קינדער די קלאַנגען, וואָס עס מאַכן די חיות.

אין טעדי שוואַרצס קאָמישן ייִדישן נוסח קען מען הערן ווי עס וואָלט געקלונגען די חיות אויף דער פֿאַרם, ווען זיי וואָלטן אַלע גערעדט ייִדיש. איין אויסנאַם: אינעם ייִדישן נוסח פֿאַרמאָגט דער פֿאַרמער, חלילה, ניט קיין חזיר, אַזוי ווי אינעם אָריגינעלן נוסח.

אָט זינגט טעמע־ליבע שעכטער. אויף דער פּיאַנע — בנימין שעכטער

בונדיסטן איבער דער וועלט האָבן לעצטנס געפּראַוועט 120 יאָר זינט דער גרינדונג פֿון זייער באַוועגונג. אין ס׳רובֿ ייִדישע ייִשובֿים האָבן די פֿײַערונגען כּמעט אויסשליסלעך פֿאָקוסירט אויף דער פֿאַרגאַנגענהייט. אין מעלבורן, אָבער, וווּ עס געפֿינט זיך אַן אַקטיווע בונדיסטישע קהילה מיט אַ טאָגשול, אַ ביבליאָטעק און רײַכע קולטורעלע פּראָגראַמען, איז די פֿײַערונג געווען אַ באַווײַז, אַז די טראַדיציעס פֿון דער באַוועגונג ציִען זיך דאָרטן ווײַטער צום ייִנגערן דור.

ווי אַ טייל פֿון אָט דער פֿײַערונג האָבן דודי רינגלבלום און זײַן זון הלל פֿאָרגעלייענט חנה ראָזענפֿאַרבס רירנדיק ליד וועגן דער ראָלע וואָס דער „בונד‟ האָט געשפּילט אין איר משפּחה־געשיכטע און ווי אַזוי די באַוועגונג האָט געווירקט אויף איר לעבן בכלל.

טײַערער ד״ר בערגער,
װאָס זײַנען די עטישע אַרגומענטן פֿאַר און קעגן דעם אַרײַנפֿלאַנצן אַ לעבער בײַ אַן אַלקאָהאָליקער?
ראָבין קאַטקאָװ, באַלטימאָר, מ״ד

טײַערע חבֿרטע קאַטקאָװ,

איר שטעלט זײער אַ האַרבע קשיא װאָס דערגײט ביז אײנעם פֿון די טיפֿסטע פֿראַגעס אין דער מעדיצין. צי איז אַ קראַנקער פּאַציענט שולדיק אינעם קראַנק ווערן? שולד איז דאָך אַ מאָראַלישער באַגריף. בײַ מיר איז עס אַ הײליקער פּרינציפּ אַז חולים זײַנען נישט שולדיק אין זײער קראַנקײט. װײַל אױב מע הײבט שױן אָן צו באַשולדיקן, אין לדבֿר סוף — אַװוּ ענדיקט זיך עס? „האָסט צוקער װײַל דו ביסט אַ נאַשער‟; „האָסט זיך צעבראָכן אַ פֿוס װײַל דו ביסט אַ שװאַכער פֿוסבאָליסט‟; „האָסט דעפּרעסיע װײַל דו האָסט זיך צו גיך מײאש געװען.‟ שװער צו זאָגן װער ס׳איז נישט שולדיק. בעסער איז צו זאָגן אַז אַלע װערן קראַנק, קײנער איז נישט שולדיק אין דעם און אונדזער אַרבעט װי דאָקטױרים איז אױסצוהײלן אױף װי װײַט מעגלעך.

אײַער בײַשפּיל טרעפֿט טאַקע אין פּינטל. פֿון אײן זײַט, איז נישט נאָר אַכזריותדיק, נאָר אױך נאַריש צו זאָגן אַז אַן אַלקאָהאָליקער טאָר מען נישט אױסטײלן אַן איבערגעפֿלאַנצטן לעבער צוליב זײַן שיכּרות. די לעבערס זײַנען דאָך געצילעװעט אױף די מענטשן בײַ וועמען ס׳פֿעלט אַ פֿונקציאָנירנדיקער לעבער, און אַלקאָהאָל איז זײער אַ פֿאַרשפּרײטע סיבה פֿון לעבער־דורכפֿאַל. (זאָל מען, למשל, אױך באַשולדיקן יענע, װאָס האָבן צעשעדיקט זײער לעבערס מיטן אײַננעמען צו פֿיל טײַלענאָל?)

פֿון דער אַנדערער זײַט קען מען אָבער פֿאַרשטײן די חסרונות פֿון אױסטײלן לעבערס אַלעמען גלײַך. באַזונדערש אין די פֿאַראײניקטע שטאַטן זײַנען נישטאָ גענוג אָרגאַנען אױף איבערצופֿלאַנצן. דער אָנבאָט שטימט נישט מיטן נאָכפֿרעג. איז אַרױסצודרינגען, אַז מע מוז פֿאָרזיכטיק אָפּקלײַבן די בײַ װעמען דער נײַער לעבער װאָלט מסתּמא צום מערסטנס געהאָלפֿן. אױב מע האָט, פֿאַר קײנעם נישט געדאַכט, זײער װײניק צײַט אױף דער ערד (אַ מענטש מיט אַ פֿאַרשפּרײטן ראַק) װאָלט נישט געװען עפֿעקטיװ אָדער יושרדיק איבערפֿלאַנצן יענעם אַ לעבער. און אױב אַ פּאַציענט האָט װײניקער שאַנסן פֿאַר אַן עפֿעקטיװער הײלונג צוליבן איצטיקן באַנוץ פֿון אַלקאָהאָל, אָדער דעם ניװאָ פֿון לעבער־שאָדן װאָס דער אַלקאָהאָליזם האָט שױן אַרױסגערופֿן, איז אפֿשר שׂכלדיק געבן דעם אָרגאַן אַ צװײטן אָנשטאָט אים.

די קריטעריעס װאָס מע נוצט אױף אױסצוטײלן אָרגאַנען אין אַ באַגרענרעצטער סבֿיבֿה זײַנען צװישן די קאָנטראָװעריעלסטע טעמעס אין דער ביאָעטיק. קײן גרינגער ענטפֿער איז נישטאָ.

ל׳בער ד״ר בערגער,
פֿאַר װאָס קומען אָן די שלוקערצן כװאַליעסװײַז? שױן אַן אײביקײט װאָס איך שלוקערץ נישט, און דערנאָך הייב איך אָן אַ סך צו שלוקערצן װאָכן נאָכאַנאַנד.
מרים אײװינס, באַלטימאָר, מ״ד

טײַערע חבֿרטע אײװינס,

עס זײַנען דאָ אַ סך סיבות פֿאַר וואָס מענטשן שלוקערצן — פֿון די זײער טריװיאַלע ביז די גאָר װיכטיקע. עסן צו פֿיל, סטרעס, שפּאַנונג אָדער טרינקען אַלקאָהאָל צי סאָדע קענען אַרױסרופֿן שלוקערצן, װי אױך פּלוצעמדיקע בײַטן אין דער טעמפּעראַטור אָדער דאָס אָנשלינגען צו פֿיל לופֿט װען מען קײַט קײַגומע אָדער נאָגט צוקערלעך. אַזעלכע שלוקערצן, געװײנטלעך, געדױערן נאָר אַ טאָג צװײ.

שלוקערצן װאָס געדױערן מער װי צװײ מעת־לעתן קענען זײַן צוליב אַן אָנצינדונג אָדער שאָדן אין די נערװן װאָס דינען די דיאַפֿראַגמע — דער בױכמוסקל װאָס קאָנטראָלירט דעם דרוק אין דער ברוסט. אַן אָנװוּקס אין האַלדז, אָדער גאָר אַ הערעלע צי עפּעס אַנדערש װאָס רירט אָן אײַער אױער־הײַטל, קען װירקן אױף דעם נערװ. מער געװײנטלעכע סיבות פֿאַר אַזעלכע כװאַליעס פֿון שלוקערצן קענען זײַן אַ האַלדזװײטיק, לאַרינגיט אָדער האַרץ־ברענעניש ווײַל דאָס זײַערס פֿליסט אפֿשר צוריק אין האַלדז אַרײַן.

ערנסטערע זאַכן װי, צום בײַשפּיל, אַ מוח־אַטאַק צי אַ מוח־אינפֿעקציע קענען אױך אַרױסרופֿן לענגערע שלוקערצענישן. לאַנג־טערמיניקע שלוקערצן קענען אַרױסגערופֿן װערן פֿון אַלקאָהאָל, אַנעסטעזיע, צוקער אָדער אַנדערע קראַנקײטן. עמאָציאָנעלע פֿאַקטאָרן און כירורגיעס זײַנען אױך פֿאַרבונדן מיט שלוקערצן.

דאָס שלוקערצן קען, אַגבֿ, שטערן סײַ דעם שלוקערצער, סײַ דעם צוהערער, װינטש איך אײַך אַ גיכן אױפֿהער.

די לעצטע וואכן איז די חסידישע וועלט בארייכערט געווארן מיט נאך אן אלבום, „מימיני מיכאל”, געזונגען דורכן וועלט בארימטן חסידישן זינגער, „מיכאל שניצלער”.

מיכאל האט שוין ארויסגעגעבן פילע אלבומען וואס ווערן געהערט און געזינגען ביי אלע חסידישע און יידישע שמחות. ער האָט א סך פארברענטע „חסידים”, גרויסע פארערער, בפרט ביי דער יונגווארג וואס האבן ליב זיין שניט פון זינגען. ער האט אויף זיי א גרויסע השפעה צום גוטען, ער שטארקט זיי. מען קען אים אנרופען „דער חסידישער שטערן” אין דער וועלט פון נגינה.

מיכאל איז געבוירן אין די תש״כ יארן צו זיין טאטן, אן אמאליגער טיפ פרומער איד, א פייערדיגער סאטמאר חסיד, ר׳ זושא שניצלער ע״ה, וועלכער איז געווען א מלמד אין דער סאטמארער תלמוד תורה אין וויליאמסבורג און נאכדעם אין מאנרא, ניו יארק. ער איז געווען זייער צוגעבונדען צו דעם סאטמאר׳ער רבין, רבי יואל טייטלבוים.

מיכאל איז פאר׳יתומט געווארן יונגערהייט פון זיין טאטען. ווי א בחור האט ער שוין געשפילט אין די חסידישע שפילן ווי, צום ביישפיל, די ראלע פֿון „טאטע” אויפ׳ן באקאנטן חסידישן שפיל „דער העלדישער סאלדאט”.

ער איז א מענטש מיט גרויס כאריזמע, זיין שיינער געשטעל און לעבעדיגער געזיכט גיט א סך צו צו זיינע לידער. ער געהערט צו די באקאנטע משפחה שניצלער וואס זענען געבענטשט מיט א סך מעלות. פון די משפחה איז אויך וואול באקאנט דער ניקלשבורגער רבי פון מאנסי, רבי יוסף יחיאל מיכל לעבאוויטש שליט״א, און אויך דער לעבעדיגער בדחן — דער ווישניצער חסיד, הרב החסיד רבי יעקב מיללער, יארמור רב, זאל ער זיין געזונט און שטארק.

אנגעהויבן האט מיכאל זיין קאריערע ווען ער האט געוואוינט אין סאטמאר׳ע שטעטעל מאנרא, שוין די היינטיגע „פאלם טרי”. עס איז געווען יום טוב סוכות ביי שמחת בית השואבה אין יאר תש״נ פאר 37 יאר צוריק, ווען איינער האט אים דערלאנגט א מיקראפאן און פארבעטן אים צו זינגען. ער האט זיך געשעמט אבער פון יענעם מאל האט מען אים אנגעהויבן אנצושטעלן צו זינגען אויף שמחות.

אויף זיינע סי־דיס זינגט ער אמאל טרויעריגע לידער, פון א טראגעדיע וואס איז אריבער אויף א מענטש, אדער פון די שווערע מלחמה יארן, וואס קריכט אריין ביזן אינעווייניגסטען ווינקעל פון א אידיש נפש, און עס קומט ארויס פון דארט הייסע טרערן. אבער ער זינגט אויך גאר לעבעדיגע און עכט חסידישע לידער וואס דערהייבן דעם מענטש, ציט אים ארויס פון די אטמספערע פון די נאר׳ישע מגושם׳דיגע וועלט צו א וועלט פון געטליכקייט.

זיין קול איז זיס, ציענדיג, און מיטן גאנצען קנאק, פול מיט ליבע פאר אלעס אין דער וועלט, ספעציעל פאר גאט און זיין תורה, פארן אידישן פאלק.

ער האט אן אייגענארטיגן מיטל פון גראמען. מען דערקענט זיי אפילו ווען מע ווייסט נישט גענוי ווער עס זינגט. ער איז באקאנט דערמיט ווייל ער באנוצט זיך זייער מיטן „לע” ביים סוף פון וואָרט. צום ביישפיל:

נאר מיט פחד שטייט דארט יעדער אידע׳לע
ביי דער זיסער שבת סעודה׳לע
דער בעל שם טוב זינגט זיך א לידעל׳ע
מען טאנצט דארט א רקידה׳לע

זייער א סך פון די היינטיגע באקאנטע זינגער ביי חסידים האבן געארבעט צוזאמען מיט אים אין זייערע ערשטע יארן, ווי דער באקאנטער זינגער ליפא שמעלצער און הרב ר׳ פינחס וועבער שליט״א.

זיין די־ווי־די „דער טאטע הערט” קען מען אפילו הערן אין עראפלאן ווי א טייל פון דער פארוויילונג וואס מע גיט צו באפרידיגן די רייזנדיקע מיט היימישע לידער.

ער טוט אויך א סך צדקה וחסד. ווען עס געפינט זיך א איד אין שפיטאל, ספעציעל א קינד וואס איז שטערבלעך קראנק, וועט ער פארן אהין צו זינגען פאר אים לידער און דערפרייען זיין הארץ.

אין איינע פון די לעצטע סי־דיס פארציילט ער אליין ווי וואונדערליך האבן זיינע לידער געהאלפען אידישע משפחות מיט געזונט, פרנסה, נחת און אלעס גיטס. אין יעדער מצב וואס א איד געפינט זיך טרעפט ער טרייסט אין „זיין נקודה׳לע”. עס הייסט „יא די קענסט”, ער אליין זאגט אז דאס ליד אינספירירט אים צום מערסטן.

אויסער די אלע סי־דיס וואס ער גיט ארויס, זינגט ער אויך ביי א סך חסידישע הויפן, און ביי פריוואטע שמחות.

אין אן אינטערוויו אין די אידישע אויסגאבע די וואך ווערט פארציילט אז ער האט שוין פארפאסט איבער הונדערט לידער, געזונגען אויף פיר טויזענט חתונות, 14 נייע אלבומען שוין ארויסגעגעבן, און זינגט שוין גאנצע דרייסיג יאר.

כלל ישראל ווינטשט אים פול הצלחה אין זיין ארבעט. זאל ער ווייטער דערפרייען אידן, כה לחי!

צענדליקער יאָרן לאַנג האָט „בית־לייוויק‟, דער תּל־אָבֿיבֿער לאָקאַל פֿונעם „פֿאַרבאַנד פֿון ייִדישע שרײַבער און זשורנאַליסטן אין ישׂראל‟, געדינט ווי דער צענטער פֿון ייִדישן קולטור־לעבן אין דער ייִדישער מדינה.

אין דער רירנדיקער סעריע אינטערוויוען געפֿירט מיט ייִדישע שרײַבער בעת אַ צײַט פֿון איבערגאַנג — די אָנהייב־1990ער, דערציילן אונדז מרדכי צאַנין, יצחק בראַט, רבֿקה באַסמאַן בן־חיים, יענטע מאַש, יצחק לודען און אַנדערע וועגן זייערע ערשטע יאָרן אין ישׂראל, ובפֿרט ווי אַזוי זיי האָבן באַוויזן צו דרוקן ייִדישע ביכער און צײַטונגען בעת עס האָט געהערשט אין דער ציוניסטישער באַוועגונג אַ נעגאַטיווע שטעלונג צו מאַמע־לשון.

דער דאָזיקער דאָקומענטאַר־פֿילם איז איינער פֿון צען, אין וועלכע אָנגעזעענע ייִדישע שרײַבער פֿונעם עלטערן דור רעדן אָפֿן־האַרציק וועגן זײַער לעבן. די פֿילמען זענען רעזשיסירט געוואָרן פֿונעם ייִדישן שרײַבער און לאַנגיאָריקן פֿאָרווערטס־רעדאַקטאָר באָריס סאַנדלער און פּראָדוצירט געוואָרן פֿון דער „פֿאָרווערטס‟־אַסאָציאַציע ווי אַ די־ווי־די סעריע מיטן נאָמען, „מאָנאָלאָגן פֿון ייִדישע שרײַבער‟.

דער פּאָפּולערער חסידישער זינגער מיכאל שניצלער האָט לעצטנס אַרויסגעלאָזט אַ נײַעם אַלבאָם „מימיני מיכאל‟. צווישן די לידער אויפֿן אַלבאָם איז דאָס ליד „באָכע באָכע באָכע‟, אָנגעשריבן פֿון ליפּא שמעלצער, אפֿשר דער גרעסטער שלאַגער ביז אַהער. דאָס ליד, מיט אַ פֿאַרכּישופֿדיקן ריטעם וואָס האָט וואָרצלען סײַ אין דער טראַדיציאָנעלער קלעזמער־מוזיק, סײַ אין דער הײַנטיקער „ראָק‟־מוזיק, ווערט באַטראַכט ווי אַ טאַנצשלאַגער בײַ חסידישע בחורים און יונגעלייט. אויבן קען מען זען ווי ליפּא שמעלצער האָט געזונגען דאָס ליד אויף אַ חתונה מיטן „שירה‟־כאָר.

און אָט קען מען זען ווי מע טאַנצט צום ריטעם פֿונעם ליד אויף אַ חתונה.

אין 2014 האָט קריסטאַ וויטני, די דירעקטאָרשע פֿונעם פּראָיעקט פֿון געשיכטע־בעל־פּה בײַם „ייִדישן ביכער־צענטער‟ געמאַכט אַן אינטערוויו מיט יצחק לודען ז׳׳ל. ווי יעדער איינער וואָס האָט גערעדט מיט לודענען וועגן זײַן יונגט, האָט זי געהערט זײַנע לעבעדיקע זכרונות פֿון דער „מעדעם־סאַנאַטאָריע‟, די בונדיסטישע לערן־אַנשטאַלט פֿאַר אָרעמע קינדער, וואָס ער באַצייכנט אינעם אינטערוויו ווי דער „דימענט‟ פֿונעם ייִדישיסטישן דערציִונגס־וועזן. אינעם אינטערוויו דערציילט לודען ווי אַזוי די „מעדעם־סאַנאַטאָריע‟ האָט געווירקט אויף זײַן גאַנץ לעבן.

די קינדער פֿון דער „מעדעם־סאַנאַטאָריע‟ זענען געווען באַרימט פֿאַר זייערע לידער, סקיצן און פּאַראָדיעס. אויבן זינגט לודען אַ פּאָר פֿון די פּאַראָדישע לידער, וואָס די קינדער פֿלעגן דאָרטן זינגען, אַרײַנגערעכנט איינע, אין וועלכן די קינדער מאַכן חוזק פֿון דער סאַנאַטאָריעס מעטעאָראָלאָגישער סטאַנציע ביז מע הערט אַ דונער.

נאָך דער פֿאַרטיליקונג פֿון דער „מעדעם־סאַנאַטאָריע‟ אין 1942 האָבן די קינדער וואָס האָבן זיך אַמאָל געלערנט אין דעם אַנשטאַלט געשטרעבט אים צו פֿאַראייביקן. צווישן זייערע אויפֿטוען איז געווען דאָס ריזיקע יזכּור־בוך, וואָס לודען האָט געהאָלפֿן צוגרייטן צום דרוק.

ס׳איז דא א באקאנט ווערטל, „דאס גראז איז תּמיד גרינער בײ יענעם”. דער באגריף איז מיר לעצטנס געקומען אין זינען, וויסנדיק אַז פרויען באקלאגן זיך אָפט אויף די מענער און די מענער — אויף די פרויען. האָב איך באשלאסן אנצושרײבן אן עסיי, ווי וואלטן ביידע מינים רעאַגירט אויף דער קשיא: בײ וועמען איז בעסער — בײ מענער אדער בײ פרויען?

אָט אַזוי וואָלט א פרוי מסתמא געענטפערט:

„זיכער איז בעסער צו זײן אַ זכר. ער האט גארנישט קיין אחריות אין שטוב, צופרי לויפט ער אין בית המדרש, ביינאכט ווען עס איז די מערסטע פארנומען אין שטוב, לויפט ער ארויס פון שטוב צו דאווענען מנחה־מעריב…

און דו ווייסט וויאזוי עס זעט אויס די שול?

א הויכער הערליכער בנין, געמאכט מיט שיינע מארמאר שטיינער, שטיבלעך אין אלע ווינקלעך, מיט אלע באקוועמליכקייטן, זומער מיט געשמאקע לופט־קילונג. קאווע און קוכען איז דא צו באקומען א גאנצן טאג, חברים און שמועסער פעלן נישט, אלע נייעסן פון דער גאנצע וועלט הערט מען זיך איין אין א רגע.

אויב דארף מען א טובה פון א חבר, אויב זוכט איינער אינפארמאציע איז די ערשטע אדרעס דאס צו טרעפען אין שול. און אויב דער מענטש פערזענדליך האט אמאל א שווערן טאג, וועט ער גלייך לויפן אין שול, צו לערנען אבער הערן א גוט ווארט, „זיך אויסלופטערן”.

דניאל קאַהן איז באַרימט פֿאַר זײַן קלעזמער־, „פּאָנק‟־ און „ראָק‟־מוזיק אויף ייִדיש, ענגליש, דײַטש און רוסיש. כאָטש ער איז זייער אַ טאַלאַנטירטער זינגער און מוזיקער, ווי אויך אַ געראָטענער מחבר פֿון זײַנע אייגענע לידער, באַשטייט זײַן ספּעציעל גאונות אין זײַן פֿעיִקייט איבערצוזעצן לידער פֿון איין שפּראַך אויף אַן אַנדערער אויף אַזאַ אופֿן, אַז מע קען זיי נאָך אַלץ זינגען.

לויט מײַן מיינונג איז ער, באַנאַנד מיט זײַן מענטאָר טעאָדאָר ביקעל ז׳׳ל, דער סאַמע געראָטנסטער שאַפֿער פֿון ענגלישע איבערזעצונגען פֿון ייִדישע זינגלידער. עס גייט די רייד ניט בלויז וועגן די ווערטער, נאָר אויך וועגן די נאָטן צו די לידער, וואָס ער מאָדערניזירט אויף אַזאַ אופֿן, אַז גאָר אַלטע לידער קלינגען בײַ אים נײַ אָן צו קלינגען געקינצלט אָדער אַנאַכראָניסטיש.

אויבן קען מען זען ווי ער זינגט זײַן נוסח פֿון מאַרק וואַרשאַווסקיס „דעם מילנערס טרערן‟ באַגלייט פֿון זײַן קאַפּעליע „דער באַמאָלטער פֿויגל‟. אין קאַהנס געזאַנג הערט מען ניט בלויז די יסורים פֿון אַ ייִדישן מילנער אין צאַרישן רוסלאַנד, נאָר עס הילכן אויך אָפּ אין דער איבערזעצונג אַ דאַנק דער השפּעה פֿון ברוס ספּרינסטין די ליידן פֿון די מענטשן אין קאַהנס היימשטאָט דעטרויט און אַנדערע ערטער אינעם „פֿאַרזשאַווערטן פּאַס‟ פֿון אַמעריקע, וווּ די גלאָבאַליזאַציע האָט איבערגעלאָזט מיליאָנען מענטשן אָן אַרבעט.

אַ מער ראַפֿינירטער סטודיאָ־נוסח פֿונעם ליד קען מען הערן דאָ:

יצחק באַשעוויס־זינגער, וואָס איז די וואָך געבוירן געוואָרן מיט 115 יאָר צוריק, איז הײַנט צום מערסטנס באַקאַנט פֿאַר זײַנע ליטעראַרישע ווערק. ער איז אָבער אויך געווען אַ באַגאַבטער רעדנער, וואָס האָט פֿאַרווײַלט מענטשן מיט זײַנע אַקאַדעמישע רעפֿעראַטן, וויצן און אַנעקדאָטן (און זייער אָפֿט אַ געמיש פֿון אַלע דרײַ) אויף ייִדיש און ענגליש.

אין 1978 האָט באַשעוויס־זינגער גערעדט אויף ייִדיש פֿאַר אַ ריזיקן עולם, וואָס איז געקומען אים באַגריסן לכּבֿוד זײַן באַקומען דעם „נאָבל־פּריז‟ פֿאַר ליטעראַטור. אין דער רעדע, וואָס די ישׂראלדיקע מלוכישע ראַדיאָ־נעץ „קול־ישׂראל‟ האָט דערנאָך טראַנסמיטירט מיט אַ קורצן אַרײַנפֿיר פֿון אפֿרים שעדלעצקי, דערקלערט באַשעוויס־זינגער פֿאַר וואָס ער שרײַבט אויף ייִדיש. ער מאַכט אויך חוזק פֿון די, וואָס ווילן, אַז ייִדיש זאָל האָבן אַ וואָרט אויף „אַלץ‟. ס׳איז כּדאַי זיך צו באַקענען מיט זײַן געשמאַקן וואַרשעווער לשון, עפּעס וואָס מע הערט ניט קיין סך הײַנט צו טאָג.

נאכדעם וואס די מאמע האט אפגעקאכט די נאכט מאל, צוגעגרייט א טישטעך אויפן טיש, אפגעשמועסט אויפן טעלעפאן מיט דער משפחה און גוטע פריינדינעס, יעצט איז פונקט האלבער פיר נאכמיטאג. איר פיצעלע פון 2 יאר איז אנגעטון ווארים, נעמט זי אים אויף די הענט און לויפט ארויס צום באס, אפווארטן איהר פיר יעריג יונגעל.

אויפן גאס טרעפט זי זיך מיט א טוץ אנדערע מאמעס וואס ווארטן אויף זייערע קינדער. אויך נאכדעם וואס מען האט אפגענומען די קינדער, פארפירט מען א גוטען שמועס. דאס זענען די 15 רואיגע מינוטן וואס א חסידישע מאמע האט, מען רעדט פון אלעס אין דער וועלט, מען טוישט אינפארמאציע איינע מיט די צווייטע, וואס מען קאכט פאר נאכט מאל, א נייע סארט וועג וויאזוי צו מאכן א געוויסע עסן [א רעסעפי], וועלכע געשעפטען האבן די שענסטע נייע קליידער, וועלכע געשעפטן זענען די ביליגסטע, וועלכע קאמפאני שיך איז יעצט די סטייל ביי חסידים, וואו זענען די גרויסע מציאות, ווען גייט זיין די חתונה אין דער משפחה, ווער מאכט די קומענדיגע בר מצוה, ביי וועם איז די נאכט געבוירן א קינד, א מיידל אדער א יונגעל [דאס מיינט א קידוש אין שוהל אדער א ברית], מען פארציילט וויצען פון די קליינע קינדער און אייניקלעך, יעדע מאמע מיט איהר מעשה׳לע.

אַ דאַנק דעם נײַעם בוך פֿון דוד פֿישמאַן וועגן „דער פּאַפּירענער בריגאַדע‟, די געהיימע גרופּע ייִדן וואָס האָט געראַטעוועט הונדערטער טויזנטער דאָקומענטן פֿון די נאַציס און זיי פֿאַרבאַהאַלטן אין דער ווילנער געטאָ, איז דער נאָמען שמערקע קאַטשערגינסקי הײַנט בעסער באַקאַנט דעם ברייטן עולם.

אַחוץ זײַן צײַט ווי אַ פּאַרטיזאַן און אַן אָנפֿירער פֿון דער „פּאַפּירענער בריגאַדע‟ איז קאַטשערגינסקי געווען צווישן די סאַמע וויכטיקסטע פֿאָרשער פֿון די לידער וואָס מע האָט געשאַפֿן אין די געטאָס און לאַגערן. פֿאַר דער מלחמה איז ער אויך געווען אַ מיטגליד פֿון „יונג־ווילנע‟. להיפּוך צו זײַן נאָענטן חבֿר אַבֿרהם סוצקעווער, וואָס איז בעצם געווען אומפּאָליטיש, איז קאַטשערגינסקי געווען אַ לעבנס־לאַנגער פּאָליטישער אַקטיוויסט. אין די אָנהייב 1930ער יאָרן האָט ער געשמאַכט עטלעכע יאָר אין תּפֿיסה צוליב זײַנע פּאָליטישע טעטיקייטן. זיצנדיק אין תּפֿיסה האָט ער אָנגעשריבן דאָס ליד „באַריקאַדן‟ (טאַטעס, מאַמעס, קינדערלעך…), וואָס שילדערט ווי אַ גרופּע ייִדישע אַרבעטער און זייערע קינדער שלאָגן זיך אין די גאַסן מיט דער פּאָליציי. כאָטש דאָס ליד איז געווען זייער פּאָפּולער פֿאַר דער מלחמה איז עס כּמעט אין גאַנצן פֿאַרגעסן געוואָרן ביז די „קלעזמאַטיקס‟ האָט עס אַרײַנגענומען אין איר רעפּערטואַר. אויבן קען מען זען ווי די קאַפּעליע שטעלט פֿאָר דאָס ליד אויף אַ קאָנצערט אין ניו־יאָרק, באַגלייט פֿון אַ כאָר.

און אָט קען מען הערן ווי קאַטשערגינסקי אַליין זינגטדאָס ליד בעת אַן אינטערוויו מיטן פֿאָרשער בען סטאָנהיל.

די לידער פֿונעם באַקאַנטן מחבר, ר׳ יום־טובֿ עהרליך, זענען עד־היום פּאָפּולער בײַ די חסידים — אַפֿילו בײַ די ייִנגערע, וואָס עס איז זיי שווער צו פֿאַרשטיין זײַן ליטווישן ייִדיש. דערצו איז זײַן מוזיקאַלישער סטיל פֿון נעמען די מעלאָדיעס פֿון רוסישע פֿאָלקסלידער און זיי שפּילן אויף אַן אַקאָרדעאָן הײַנט זייער אַלטמאָדיש. פֿון דעסט וועגן, שטערט דאָס נישט זײַן פּאָפּולאַריטעט דאָ אין אַמעריקע.

מיט זײַן זאַפֿטיקן ייִדיש און אימאַזשן וואָס שטאַמען סײַ פֿון תּנ׳׳ך, סײַ פֿון דער מאָדערנער ליטעראַטור און פּאָפּולערער קולטור, איז עהרליך אָן קיין שום ספֿק דער גדול־הדור פֿון די פֿרומע נאָך־מלחמהדיקע מחברים פֿון זינגלידער. זײַנע לידער, בסך־הכּל איבער 450, נעמען אַרײַן פֿילצאָליקע זשאַנערס און באַהאַנדלען אַ ברייטע גאַמע טעמעס אויף אַזאַ גרויסן פֿאַרנעם, אַז די איינציקע ייִדישע מחברים פֿון זינגלידער וואָס קען זיך פֿאַרגלײַכן מיט אים זענען מאַרק וואַרשאַווסקי און מרדכי געבירטיג (ס׳איז קלאָר, אַז ער איז געווען באַקאַנט מיט ביידע פֿון זייערע לידער).

כּדי צו ברענגען די רײַכקייט פֿון יום־טובֿ עהרליך צו די יונגע דורות חסידים זינגען אַ סך הײַנטיקע זינגער זײַנע לידער. מע זעצט איבער זײַנע לידער אויף ענגליש און העברעיִש און מע זינגט זײַנע לידער מיטן „הײמישן‟ דרומדיקן אַרויסרייד וואָס ווערט הײַנט כּמעט דער אוניווערסאַלער אַרויסרייד אויף דער אַמעריקאַנער חסידישער גאַס. דערצו שאַפֿט מען נײַע קאָמפּאָזיציעס צו באַגלייטן זײַנע ווערטער, וואָס פּאַסן זיך בעסער צו צום געשמאַק פֿונעם הײַנטיקן חסידישן עולם.

אויבן קען מען, למשל, הערן ווי יואלי פֿאַלקאָוויטש שטעלט פֿאָר זײַן פּרעכטיקן נוסח פֿון עהרליכס „די נאַטור‟, באַגלייט פֿון אַ גרויסן אָרקעסטער דיריגירט פֿון אַבֿרומי בערקאָ.

און אונטן קען מען הערן ווי ר׳ יום־טובֿ עהרליך האָט אַליין געזונגען דאָס ליד:

אָט קען מען הערן ווי דער פּאָפּולערער ליובאַוויטשער זינגער אַבֿרהם פֿריד שטעלט פֿאָר דאָס ליד ווי אַ טאַנגאָ:

מע קען, דרך־אַגבֿ, זיך צוהערן צו כּמעט אַלע לידער פֿון יום־טובֿ עהרליך אָט דאָ.

שׂרה־רחל און איוו גרייטן צו די היימישע פּאָטראַוועס און ליאַנאַ — די ייִדיש־רעדנדיקע באַריסטאַ — מישט די געטראַנקען.

פאריגע וואך איז מיר אויסגעקומען צו פארברענגען מיט מיין זיידע, זאל זיין געזונט און שטארק. זיכער איז עס נישט די ערשטע מאל ווען איך בין געווען ביי אים מיט מיין משפחה, אבער דאס מאל האב איך איינגעזען עפעס מער.

מיין זיידע איז אלט איבער די 90 יאר, נו אז מען לעבט דערלעבט מען. ער שטאמט פון א שטעטעל אין אונגארן, געלערנט אין ישיבה ביי רבי יהושע בוקסבוים, דער גאלאנטער רב, ער רעדט פון זיין רבי ווי איינער רעדט פון א מלאך פון הימל, אלעס ביי אים איז ״דער רבי״, ווי גלייך ער האט אים נעכטען געזען און צו אים נעכטן גערעדט.

ווען ער הייבט אן צו זאגן: „מיין רבי”, רינען ביי אים צוויי טרערן אויף די באקען. ער איז אזא טיפ ייד וואס איז אפילו צווישן חסידים, היינט צוטאג, א חידוש, אבער יעדער וואס איז אויפגעוואקסן צווישן חסידים ווייסט פון אזעלכע סארט יידן.

ווען מען שמועסט מיט אים איבער די בליק פון די וועלט, שאפט זיך א בילד ווי ער געהערט צו די פשרה׳לאזע מענטשן. ווען איינער היט נישט די געזעצען פון די תורה, אדער ער גלויבט נישט אין גאט, עקסיסטירט נישט ביי אים אזא זאך ווי א פּשרה, א דילאג, אדער כאטש ווייזען עפעס „מעסיקייט” אדער „טאלעראנץ”. ניין.

ביי אים זענען די שרעקליכסטע זינד, זאכן וואס ביי חסידים איז עס היינט ווי שוין מותר, ווי צום ביישפיל, כאפן א פאטאגראפיע פון אים, רעדן העבראיש, גיין אנגעטוען מיט א האנט זייגער. אויב איך וועל אים זאגן אז עס געפעלט מיר וואס די אידישע מדינה טוט און אז זי האט הצלחה מיט איר וועג, וועט ער עס רעכענען א גרעסערע עבירה ווי עסן חמץ אין פסח. רעדן עברית איז א גרעסערע עבירה ווי עסן טריפה. נאר אידיש דארף מען רעדן, ענגליש איז אסור. ווען אן אייניקעל טוט זיך אן א שייטל אנשטאט א טיכל אויפן קאפ, וועט זי זיך שעמען פאר אים די קומענדיגע האלב יאר, ביז ער געוויינט זיך דערצו.

דער ייִדישער שרײַבער אַבֿרהם קאַרפּינאָוויטש האָט אָפּגעגעבן זײַן לעבן צו באַשרײַבן די פֿילפֿאַרביקע פּערזענלעכקייטן פֿון עמך און פֿון דער אונטערוועלט אין ווילנע ערבֿ דעם חורבן.

אין דעם ווידעאָ דערציילט ער, למשל, וועגן דעם ייִדישן גאַסנמיידל, תּמרה די הויכע; דעם פֿרעסער אַבֿרהם מאָסעווסקי, און דעם משוגענעם חזן גדל׳קע וואָס פֿלעגט אַרײַנזינגען ניגונים אין אַ טשײַניק כּדי זיי צו באַהאַלטן ביז פּסח.

„וועגן ווילנער גאון וועט מען נאָך שרײַבן דיסערטאַציעס און פֿאָרשונגען, און ד״ר מאַקס ווײַנרײַך איז פֿאַראייביקט אין דער געשיכטע וועגן דעם ייִדישן לשון,‟ דערקלערט קאַרפּינאָוויטש אין דעם פֿילם. „נאָר וואָס וועט מען טאָן מיט אַזאַ תּמרה די הויכע, וואָס איז געווען די איינציקע אויפֿן ראַנד פֿון דער פֿאַרניכטונג־גרוב אויף פּאָנאַר, וואָס האָט זיך ניט אויסגעטאָן? די דײַטשן האָבן זי אַוועקגעהרגעט אָנגעטאָן אין איר קליידל. דאָס איז געווען איר איינציקער פּראָטעסט וואָס זי האָט געקענט אויסדרוקן. און זי האָט דורך דעם אפֿשר געראַטעוועט דעם כּבֿוד פֿון דער ייִדישער פֿרוי. פֿאַר וואָס זאָל אַזאַ תּמרה פֿאַרגעסן ווערן?‟

דער דאָזיקער דאָקומענטאַר־פֿילם איז איינער פֿון צען, אין וועלכע אָנגעזעענע ייִדישע שרײַבער פֿונעם עלטערן דור רעדן אָפֿן־האַרציק וועגן זײַער לעבן. די פֿילמען זענען רעזשיסירט געוואָרן פֿונעם ייִדישן שרײַבער און לאַנגיאָריקן פֿאָרווערטס־רעדאַקטאָר באָריס סאַנדלער און פּראָדוצירט געוואָרן פֿון דער „פֿאָרווערטס‟־אַסאָציאַציע ווי אַ די־ווי־די סעריע מיטן נאָמען, „מאָנאָלאָגן פֿון ייִדישע שרײַבער‟.

ניט געקוקט אויף דעם, וואָס חנוכּה איז שטענדיק געווען אַ באַליבטער יום־טובֿ בײַ ייִדן, זענען כּמעט אַלע באַקאַנטע חנוכּה־לידער, בפֿרט די אויף ייִדיש, אָנגעשריבן געוואָרן אין אַמעריקע אין די לעצטע 100 יאָר.

דאָס באַקאַנטסטע חנוכּה־ליד פֿון זיי אַלע, „איך בין אַ קליינער דריידל‟, איז געוואָרן ברייט באַקאַנט אויף ענגליש אין אַמעריקע ווי I Have A Little Dreidel. כאָטש קיינער קען עס ניט באַשטעטיקן אויף זיכער, זעט עס אויס אַז מיכל געלבאַרטס ייִדישן נוסח האָט מען פּשוט צוגעגנבֿעט און פֿאַרוואַנדלט אינעם ענגלישן ליד. די צוויי לידער זענען זייער ענלעך, כאָטש אין געלבערטס ייִדישן אָריגינאַל זינגט דאָס דריידל אַליין וועגן זיך און עס איז געמאַכט פֿון בלײַ. אינעם ענגלישן נוסח מאַכט אַ ייִנגל אַ דריידל פֿון לײם (clay), עפּעס וואָס האָט נישט קיין זינען אָבער וואָס גראַמט זיך יאָ מיטן ענגלישן וואָרט play.

אָט קענט איר הערן ווי דער „ייִדישער פֿילהאַרמאָנישער פֿאָלקס־כאָר‟ זינגט דאָס ליד אויף אַ קאָנצערט.

vo3sYVSw

און אָט זינגט לאָרי כּהן־סײַמאַן אַ מער טראַדיציאָנעלן נוסח פֿונעם ליד באַגלייט מיט איר קאַפּעליע.

נאָך אַ ייִדיש ליד לכּבֿוד חנוכּה, וואָס איז ברייט באַקאַנט אויף ענגליש (ווי אויך אין ישׂראל אויף העברעיִש) איז „חנוכּה אוי חנוכּה‟. אָט איז אַ פּרעכטיקער נוסח, אין וועלכן טעאָדאָר ביקעל ז׳׳ל זינגט עס אויף אַלע דרײַ שפּראַכן.

און אָט איז אַ פֿילם, אין וועלכן ליפּא שמעלצער זינגט דאָס ליד פֿאַר אַן עולם אין זײַן פּאָפּולערן חסידישן סטיל.

איינס פֿון די עלטסטע חנוכּה־לידער וואָס מע זינגט אין אַמעריקע איז „מי ימלל‟, וואָס די פֿאָלק־קאַפּעליע The Weavers, בראָש מיט פּיט סיגער, האָט רעקאָרדירט אין די 1950ער יאָרן:

כאָטש עס איז ניט ברייט באַקאַנט, קען מען דאָס ליד אויך הערן אויף ייִדיש. הערט ווי לאָרי כּהן־סײַמאַן זינגט איר נוסח פֿון „ווער קען דערציילן‟ פֿון איר אַלבאָם „חנוכּה איז פֿריילעך‟.

איינס פֿון די שענסטע ייִדישע לידער וועגן חנוכּה איז דווקא אַ טרויעריקס. מאָריס ראָזענפֿעלדס „אָ איר קליינע ליכטעלעך‟, וואָס ער האָט אָנגעשריבן בײַם אָנהייב פֿון 20סטן יאָרהונדערט, גיט אַ טרויעריקן בליק אויף דער ייִדישער צוקונפֿט און טאַדלט די ייִדן מחמת זיי האָבן ניט קיין מאַכט און ניט קיין לאַנד. דאָס כּמו־ציוניסטישע ליד שיידט זיך אונטער מיט זײַן פּעסימיסטישן טאָן. אָט זינגט עס לאָרי כּהן־סײַמאַן.

נאָך אַ שיין ליד איז אַבֿרהם רייזענס „ברך אַתּה זינגט דער טאַטע‟, אין וועלכן אַ ייִד דערמאָנט זיך אין זײַן פֿאָטער בעת ער צינדט די ליכט. אָט קענט איר הערן זייער אַ שיינעם נוסח געזונגען דורכן Peace of Heart Choir.

אַ סך לעבעדיקער איז משה אוישערס ענערגעטישע „דריי דריידעלע‟. דאָס אָפּטימיסטישע ליד, אין וועלכן ער מוטיקט די צוהערער זיך צו שטאָלצירן מיט זייער ייִדישן אָפּשטאַם, איז ספּעציעל מערקירוודיק צוליב דעם וואָס ער האָט עס אָנגעשריבן און רעקאָרדירט ניט לאַנג נאָך דער צווייטער וועלט־מלחמה. הײַנט זינגען אַ סך קלעזמאָרים דאָס ליד אָבער קיינער פֿון זיי קען זיך ניט פֿאַרגלײַכן מיט אוישערס נוסח.

די אַלטע טראַדיציאָנעלע חנוכּה־לידער ווערן אָפּגעהיט אין דער חסידישער וועלט. אָט קענט איר הערן אַ פּאָר פֿונעם מונקאַטשער כאָר:

אויף ענגליש זענען דאָ אומצאָליקע חנוכּה־לידער. ס׳רובֿ פֿון זיי זענען, צום באַדויערן, גאַנץ שוואַך. אַ פּאָר שטעלן מיט זיך אָבער פֿאָר אַ שיינעם סינטעז פֿון די אַמעריקאַנער און ייִדישע קולטורן. דאָס באַקאַנטסטע פֿון אַזעלכע לידער, וואָס בינדט צונויף חנוכּה מיטן קלאַנג פֿון די 1960ער יאָרן, איז Light One Candle פֿון „פּיטער, פּאָול און מערי‟:

דער אַמעריקאַנער פֿאָלק־זינגער וווּדי גאָטרי האָט געשריבן צענדליקער לידער אויף ייִדישע טעמעס, צווישן זיי — אַ פּאָר וועגן חנוכּה. ס׳רובֿ פֿון די לידער זענען כּמעט אין גאַנצן פֿאַרגעסן געוואָרן ביז „די קלעזמאַטיקס‟ האָבן אַרויסגעלאָזט אַן אַלבאָם אויפֿן סמך פֿון זײַנע חנוכּה־לידער. גאָטרי האָט געהאַט צוויי נאָענטע פֿאַרבינדונגען צו דער ייִדישער ליטעראַטור. ערשטנס איז זײַן שוויגער געווען די פּאָעטעסע עליזה גרינבלאַט, מיט וועמען ער האָט פֿאַרבראַכט אַ סך צײַט. צווייטנס איז זײַן חבֿר און דער מענטש, וואָס האָט פּראָדוצירט אַ סך פֿון זײַנע רעקאָרדירונגען געווען מאָ אַש, דער זון פֿונעם שרײַבער שלום אַש.

אָט קענט איר זען, ווי אַזוי די „קלעזמאַטיקס‟ האָבן פֿאָרגעשטעלט וווּדי גאָטריס ליד „חנוכּה־געלט‟ אויף דער טעלעוויזיע־פּראָגראַם Late Night with Conan O’Brien.

נאָך אַ גאָר טשיקאַווע חנוכּה־ליד פֿון וווּדי גאָטרי איז זײַן באַלאַדע The Many and the Few, וואָס גיט איבער אויף זײַן פֿאָלקישן שטייגער די געשיכטע פֿון חנוכּה. להיפּוך צו ס׳רובֿ חנוכּה־לידער, וואָס מײַדן אויס די עכטע בלוטיקע געשעענישן פֿונעם יום־טובֿ, דערקלערט גאָטרי פּרטימדיק די געשיכטע פֿון די חשמונאָים. טשיקאַווע איז צו באַמערקן, וואָס דער ליבעראַלער זינגער איז דווקא מסכּים אינעם ליד מיט די אַמאָליקע ייִדישע קנאָים:

און אַזוי זינגען עס „די קלעזמאַטיקס‟:

אַ רשימה פֿון חנוכּה־לידער מוז שוין אויך דערמאָנען פֿלאָרי יאַגאָדאַס Ocho Kandelikas (אַכט ליכטעלעך). אַ ייִד פֿון דער שארית־הפּליטה פֿון באָסניע, שרײַבט זי נײַע „פֿאָלקס־לידער‟ אויף איר מוטערשפּראַך דזשודעזמאָ. דאָס ליד האָט זי אָנגעשריבן אין 1983 און עס איז אין גיכן געוואָרן פֿאַרשפּרייט איבער דער גאָרער וועלט: