שלאגן כפרות מיט די גוים?

איך האב באזוכט לעצטנס א פארק אין דער גרויסער ניו יארק, וואו כ׳האב עטליכע מאל געדארפט צוגיין צום אויטא ברענגען עסן אדער טרינקען פאר די קינדער. וויבאלד ס׳איז געווען אן עלעקטראנישער טויער ביים אריינגאנג וואס האט זיך אויטאמאטיש פארקלאפט, האב איך געדארפט ווארטן ביז אן ארבעטער וועט עס עפענען פאר מיר, אבער יענער האט מיר געוויזן וויאזוי איך קען עס אליין עפענען דורכ׳ן דרוקן אן אייזערנעם קנעפל איבערן טויער. דערווייל איז געווען באשערט אז יענער ארבעטער זאל זיך אהיימגיין, און איינע אן אויפזעערין וואס האט דערזען ווי איך עפן דעם טויער דורכ’ן קנעפל איז געווארן ברוגז אויף מיר.

מנחם־מענדל בייליס (1874־1934) — אַ רוסישער ייִד פֿאַלש באַשולדיקט אין אַ בלוט־בילבול, אינעם טרויעריק באַרימטן אַנטיסעמיטישן פּראָצעס אין צאַרישן רוסלאַנד.

זעט אַ ווידעאָ וועגן באָריס טאָמאַשעווסקי (1866־1939) — איינער פֿון די פּיאָנערן פֿונעם ייִדישן טעאַטער אין אַמעריקע.

ביסט געווען זייער מיד די נאכט פריער. האסט געטאן דאס וואס דו האסט גוט געקענט און אזוי ליב געהאט: טאנצן. נאך ביי דיין געבורט האבן דיינע עלטערן – די געטרייע, תמימות’דיגע טאטע-מאמע דיינס – דיר א נאמען געגעבן „הלל‟. די שטוב האט אויפגעלויכטן ווען דיין נשמה האט זיך, אנגעטאן אין א מענטשליכן גוף, אויף דער וועלט באוויזן. דאס הארץ — די ריינע, כשר’ע הערצער פון דיין טאטע-מאמע — האט ממש געפאדערט דיר א נאמען צו געבן נאך יענער תפילה, וואס אידן זינגען דורכאויס פריידיגע טעג. „הלל‟, דאס וועט זיין דיין בארוף. „יפה‟, אזא ביסטו: שיר-השירימ’דיג שיין און ריין.

ביסטו, הלל יפה, געווען דערמאטערט און ס’האט זיך נישט געוואלט לייענען קריאת שמע. א קינד, דערשעפט, אויסגעמוטשעט, מיד. ס’איז שווער געווען זיך צו קאנצענטרירן. דו האסט זיך אבער געשטארקט; א אידיש קינד איינשלאפן אן קריאת-שמע לייענען? האסט זיך ווי גע’חידוש’ט אויף דער מחשבה.

האסטו פארט זיך אויפגעזעצט אויפ’ן בעט. „שמע ישראל השם אלוקינו השם אחד,‟ האבן די ווערטער ווי צום ערשטן מאל באוויזן אויף די ליפן דיינע. „אינטערעסאנט,‟ האסטו צו זיך געטראכט. „כ’זאג די זעלבע ווערטער שוין אזוי לאנג, אבער עפעס הערן זיי זיך מער יעצט ניי, חידוש’דיג, מיט א משמעות וואס כ’האב קיינמאל פריער נישט געשפירט.‟ האסט נאך א רגע שפעקולירט צי דאס ערשטע מאל וואס דו האסט די ווערטער געזאגט האבן זיי זיך אויך אזוי געפילט ווי יעצט. מיד ביסטו געווען, און ס’האט געדויערט צוויי רגע’לעך ביז די אויגן האבן זיך דיר פארמאכט און די פאנטאזיע האט ארויפגעשוועבט צו א וועלט פון זיסע חלומות.

שלמה באַסטאָמסקי (1891־1941) — קינדער־שרײַבער, פֿאָלקלאָר־זאַמלער;

אַבֿרהם גאָלדפֿאַדען (1840־1908) — „פֿאָטער פֿון ייִדישן טעאַטער‟.

אין א ראד פון בענקלעך און ניוגאד׳ס, ליגשטולן, אויפן גראז אין די קאנטרי, זיצט א גרופע אויסגעמוטשעטע אידענעס, פרויען און יענטעס און רעדן פון די קוראנטע געשעענישן און נייעס וואס איז נאכנישט אנגעקומען צו „קול מבשר‟ אדער וואס די מענטשן פון די מעשה ווייסן נאך אליינס נישט דערפון…

וועלכע לעפקאוויטש האט, למשל, א שידוך געטאן מיט וועלכע יאקאבאוויטש, אדער אויב זיי גייען א שידוך טאן… צי פרידמאן האט זיך צעשיידט, צי ווערצבערגער האט זיך געגט… דבורה יוכבד האט געקויפט א bugaboo וועגעלע אויף באָרג, און חנה צירל האט געקויפט א זעקס טויזענט־דאלערדיגע אנצוג (אוודאי און שווארץ)… ביילא שיינדלס טאכטער האט זיך „נעבעך‟ אויסגעטאן דאס שפיצל און אנגעטון א שייטל! (יעצט איז זי העפּי?!) ברכה משכט׳ס זון „נעבעך‟ קוקט אויס ממש ווי א שייגעץ מיט דעם קליינעם גויישן קאפל (אזוי דערציילט מיר א גוי, אז ער איז געווען אין תפילה און אלע גויים האבן געטראגן דעם קאפל!)

און פונקט ווען צפורה קריינדל מיינט שוין אז ענדליך ענדליך קען זי פארברענגען און לאכן אן א שטער, צעקלינגט זיך איר קליינע פינקע [ראזע] קינדער־מאניטער און עס הילכט אפ א יאמערליך געוויין פון די אנדערע זייט. מיט גרויס פאניק און יאגעניש הייבט זי זיך אויף פון איר באקוועמע זיץ און לויפט אריין אין באנגעלוי צו בארואיגן דאס קינד.

„הלוואי וואלט משה יענקל ווען דא געווען מיר ארויסצוהעלפן,‟ טראכט זי צו זיך, „נאך אזא שווערע טאג פון נאכלויפן אלע קינדער, זיי נאכקוקן אינעם שווים-באסיין, אויסהערן אלעס וואס זיי האבן צו דערציילן, און מאכן זיכער די קלייניקע נעמט נישט אריין סיי וואס און מויל, וואלט איך זייער געקענט נוצן אפאר מינוט זיך צו בארואיגן אויף די פרישע ליפט אן א שטער יעדע מינוט פון א צווייטע קינד.‟

און אויב איז דאס נישט גענוג האט זיך חיימל דאס צוויי־יעריגס דערוועקט און מיטגעהאלפן מיט דעם וויינענדיגן כאר. צפורה קריינדל קען זיך קוים באכלעפטשענען, זיך געבן אַן עצה, און פראבירט וויגן דאס קינד איינצושטילן אים אבער אן ערפאלג. האלטנדיג רייזעלע אין איין האנט און גלעטנדיג חיימל׳ס האר מיט די אנדערע הייבט זי אן זינגען „ראזשינקעס מיט מאנדלען‟ ביז די קינדער שלאפן ענדליך צוריק איין. רייזעלעס פנים גלאנצט און שיינט און זי שמעקט פון קינדער זאלב. עס חלומט זיך נישט אז פאר אפאר שעה צוריק האט זיך דאס קינד געוואלגערט אין מאראסטיקע בלאָטע און פארזוכט אביסל גראז. די מאמע גיט א קוש אויפן שטערן און אויפן שפיץ פונגער, און אן א פיפס גייט זי שטאטליך צוריק ארויס. וויבאלד די טיר האט זיך פארמאכט הינטער איר האט זיך דער כאר ווידעראמאל צעזינגען און דאס מאל איז שוין געווען א דריטער חזן אויך. דאס איז עס, היינט נאכט וועט זי שוין מוזן בלייבן מיט די קינדער. אפשר ווען משה יענקל וועט קומען פאר שבת וועט זי זיך קענען אפרוען אביסל.

ביז דערווייל זיצט זיך משה יענקל אין רעסטאראנט — צי איז דאס „גאטליבס‟ אדער „מיסטער בראדוועי‟ — און פרעסט אריין כיד המלך אן א שטער. און דערנאך פרעכעצט ער זיך אויס אין שוויץ, לאזט זיך וווילגיין, באקומט א פיינעם „בעזים‟ און א קוועטש אויפן רוקן און פארויכערט א לילקע ציבעך מיט א ביר אין די אנדערע האנט, פארגעסנדיג אז עס עקזיסטירט א ווייב און קינדער ערגעץ וואו אין די בערג.

ויהי היום, ס׳איז פרייטאג נאכמיטאג. והנה און אט, ער רוקט זיך אן. ער איז דא!

די טיש געדעקט, געביגלטע אויסגעפּרעסטע העמדער, עס שמעקט פון מאכלי שבת און די באנגעלוי איז ריין, אזש מען קען לעקן די ערד (ווייל אָך און וויי אויב נישט!). רואיגערהייט זעצט ער זיך עסן טועמיהו* אינדרויסן ווייל „ער האט אזוי שווער געארבעט א גאנצע וואך‟.

עס קומט שבת פּאָפט ער אוועק. מוציא שבת קומט אן די באוואוסטע תיקון חצות קומזיץ קאפעליע און מען זיצט נאכאמאל מיט ביר און ציגארעטלעך און מען זינגט א גאנצע נאכט.

נו פרעג איך אייך… ווער איז דא אויף וואקאציע?

* עסן טועמיהו: אַ חסידישער מינהג, אין וועלכן דער מאַן פארזוכט ערבֿ שבת אַ ביסל פֿון אַלע מאכלים וואס מע וועט שפעטער דערלאנגען צום טיש

די ייִדישע פֿאָלקס־מוזיק איז פֿול מיט לידער, אין וועלכע מע גיט צו אַ ביסל מער צום רעפֿרען יעדעס מאָל וואָס מע זינגט אים. אַזעלכע לידער, וואָס זאַמלען אָן נאָך סטראָפֿעס, געפֿינט מען בפֿירוש צווישן די לידער פֿאַר קינדער.

איין טשיקאַווע בײַשפּיל פֿון אַזאַ מין ליד האָט ד׳׳ר דבֿ־בער קערלער רעקאָרדירט אין סאָראָקע, מאָלדאָווע ווי אַ טייל פֿונעם „אַהיים־פּראָיעקט‟, דורך וועלכן ער האָט געמאַכט אינטערוויוען מיט הונדערטער ייִדן פֿון דער שארית־הפּליטה אין מיזרח־אייראָפּע. דאָס ליד, „אַז אַ ייִנגעלע זעט אַן אַלף‟, געזונגען פֿון העניע פּלאָטקין, אַ געבוירענער אין דאָמברעווין, מאָלדאָווע, גיט צו צו יעדער סטראָפֿע נאָך צוויי ווערטער וואָס הייבן זיך אָן מיטן קומענדיקן אות פֿונעם אלף־בית. אַזוי אַרום לערנען זיך אויס די קינדער וואָס זינגען דאָס ליד סײַ די אותיות פֿונעם אַלף־בית, סײַ נײַע ווערטער. די גראַמען קלינגען גאַנץ היימיש אין פּלאָטקינס בעסעראַבער ייִדיש, כאָטש זי בײַט אַמאָל דעם אַרויסרעד פֿון געוויסע ווערטער, זיי זאָלן זיך בעסער צופּאַסן צום ליד.

ניט געקוקט אויף דעם, וואָס די יונגע חסידים האָבן געוויינטלעך בעסער ליב מוזיק מיט בלאָז־אינסטרומענטן און ייִדישע און העברעיִשע אַדאַפּטאַציעס פֿון פּאָפּ־לידער איידער די אַלטע ייִדישע פֿאָלקס־לידער, ווערט די טראַדיציאָנעלע ייִדישע מוזיק ניט פֿאַרלוירן צווישן די פֿרומע.

אַחוץ מער נאָוואַטאָרישע צוגאַנגען זינגט מען נאָך אַלץ די אַלטע לידער אויף אַ מער טראַדיציאָנעלן שטייגער. אַזוי ווי בײַ די וועלטלעכע ייִדישיסטן, האָט די נאָסטאַלגיע, אַ פּנים, נאָך אַלץ אַ ריזיקן כּוח. באַקאַנטע זינגער און חזנים שטעלן אָפֿט פֿאָר פּאָפּוריס פֿון קלאַסישע ייִדישע לידער אויף כּלערליי אונטערנעמונגען, בפֿרט ווי אַ הפֿסקה צווישן די מער מאָדערנע לידער.

אָט זינגט דער גרויסער חזן יעקבֿ לעמער אַ פּאָפּורי פֿון קלאַסישע ייִדישע פֿאָלקסלידער, אַרײַנגערעכנט „אויפֿן פּריפּעטשיק‟, „לאָמיר זיך איבערבעטן‟ און „ראָזשינקעס מיט מאַנדלען‟. לעמערס אויסגעשולט קול קלינגט אַ ביסל ווייכער בײַם זינגען די אַלטע פֿאָלקסלידער ווי ווען ער זינגט זײַן געוויינטלעך חזנות. מע קען אָבער, ווײַטער הערן וואָס פֿאַר אַ טאַלאַנטירטער חזן ער איז, בפֿרט בײַם סוף פֿון „ראָזשינקעס מיט מאַנדלען‟.

דער פֿעטער איז הײַנט געווען אַ ביסל צעטראָגן. געטרונקען זײַן קאַווע שטייענדיקערהייט. פֿאַרבײַגייענדיק דאָס פֿענצטער, וווּ עס זענען געשטאַנען וואַזאָנעס מיט רויטע סאַמעטענע בלעטער, האָט ער אָפּגעריסן אַ שטיקל בלאַט, עס צוגעטראָגן צום מויל, זיך פֿאַרכאַפּט און עס אַוועקגעוואָרפֿן.

דערנאָך האָט ער עפּעס געזוכט אין זײַן גרינעם קופֿערט מיטן צעשפּאָלטענעם בויכיקן דעק. געפֿונען אַ בלאָען יעגערהוט, זיך אָנגעמאָסטן און מיך געפֿרעגט, צי עס איז שענער ווי דער טוכענער הוט וואָס ער טראָגט. איך האָב געפֿילט, ווי דער פֿעטער וואָלט מיר אַ גלעט געטאָן ס׳האַרץ מיט זײַן סאַמעטענער האַנט און כ׳האָב געזאָגט: „פֿעטער, איר זענט אין גאַנצן אַ שיינער!‟. דער פֿעטער האָט געשמייכלט מיט זײַנע אויגן, אין וועלכע עס זענען געווען אַ סך גרינע און ברוינע פּינטלעך… איז געבליבן זיצן מיטן בלאָען יעגערהוט אויף דער קני, זיך פֿאַרקוקט אויפֿן פֿענצטער, וווּ אַ שמעטערלינג האָט זיך אויפֿגעפֿליגלט, ווי אַ שטיק פֿלאַטערדיק צירונג… זיך צום סוף אויסגעקנאַקט איינציקווײַז אַלע פֿינגער פֿון די הענט און מיך געפֿרעגט, צי איך האָב געלערנט שיר־השירים.

איך האָב געזאָגט אַז יאָ, איך האָב געלערנט.

— וועלכן שיר־השירים האָסטו געלערנט? — האָט מיך געפֿרעגט דער פֿעטער איציק, און מיט דער צונג באַנעצט זײַנע שיינע פֿולע ליפּן.

— וואָס הייסט וועלכן? דעם אמתן שיר־השירים… שלמה המלכס שיר־השירים…

— מיר ווייסן אַז ס׳איז שלמה המלכס — מאַכט דער פֿעטער איציק מיר אַ דין ביסעלע חוזק אין קול, — כ׳מיין ווער טײַשטט דיר אײַן שיר־השירים?

— וואָס הייסט ווער? דער רבי!

ליבער ד״ר בערגער,

כ׳װיל װיסן, צי דער פּחד (anxiety) קען נאָכמאַכן די סימטפּאָמען פֿון אַ נידעריקן בלוטדרוק ווען כ’שטעל זיך אויף?

איך פֿרעג װײַל במשך פֿון די יאָרן מאַכן זיך בײַ מיר פֿאַרשײדענע אױסדריקונגען פֿון אַזאַ פּחד. קינדװײַז האָב איך געליטן פֿון הונדערטער אױסשיטן אױף דער הױט, און ווי אַ דערװאַקסענער — ווער איך באַוואָרפֿן מיט קורץ־דױערנדיקע, פֿאַרבלענדנדיקע קאָפּװײטיקן. כ׳קען אָבער עפּעס נישט דערגײן, װאָס פֿאַר אַ שײַכות זאָלן די אַנגסטן האָבן מיטן בלוטדרוק. װען מע קאָנטראָלירט מײַן בלוטדרוק איז ער תּמיד אין אָרדענונג. דער דאָקטער זאָגט מיר, אַז איך לײַד פֿון אָרטאָסטאַסיס.

ניקאָלאַס גרידער
מילוואָקי, וויס’

טײַערער ניקאָלאַס,

לאָמיר אָנהײבן מיט קמץ־אלף אָ, פֿאַר די װאָס זײַנען נישט באַקאַנט מיט די טערמינען. בײַ טײל מענטשן (מערסטנס בײַ עלטערע לײַט), פֿאַלט דער בלוטדרוק בײַם אױפֿשטעלן זיך. דאָס רופֿט מען אָרטאָסטאַטישע היפּאָטענסיע, װאָס דאָס איז טײַטש, פּשוט, דער נידעריקער בלוטדרוק בײַם אויפֿשטעלן זיך. פֿאַראַן אױך ענלעכע סינדראָמען. בײַ געוויסע מענטשן, צום בײַשפּיל, ווען מע שטייט אויף, פֿאַלט נישט דער בלוטדרוק, אָבער דאָס האַרץ הייבט אָן גיכער צו קלאַפּן.

פֿאַראַן אַ סך מעדיצינישע פּראָבלעמען וואָס זײַנען אפֿשר פֿאַרבונדן מיטן נידעריקן בלוטדרוק בײַם אויפֿשטעלן זיך. בײַ אַ געזונטן מענטש וואָס שטעלט זיך אויף, זאַמלט זיך דאָס בלוט אין די פֿיס. דער קערפּער „כאַפּט זיך‟, אַז ס’פֿעלט (דערווײַל) בלוט אין די בלוטגעפֿעסלעך און דערפֿאַר הייבט אָן דאָס האַרץ גיכער צו קלאַפּן. דערבײַ ציִען זיך צונויף די בלוטגעפֿעסלעך, ווערט במילא דער בלוטדרוק ווידער נאָרמאַליזירט.

בײַ אַ מענטש מיט דער אָרטאָסטאַטישער היפּאָטענסיע, ווידער, קען די סיבה דערפֿאַר זײַן איינע פֿון די ווײַטערדיקע: אָדער פֿעלט דעם קערפּער גענוג פֿליסיקייט (ווען מע לײַדט, למשל, אויף אַ שווערער אינפֿעקציע; אָדער מע האַלט אין איין ברעכן), אָדער מע לײַדט פֿון אַ געוויסער קרענק, וווּ די נערוון שיקן נישט צוריק ווי געהעריק די סיגנאַלן פֿון די פֿיס (צום בײַשפּיל, אין צוקערקרענק), און דערפֿאַר קען דער קערפּער נישט רעגולירן דעם בלוטדרוק ווי ס׳באַדאַרף צו זײַן.

דאַכט זיך מיר אָבער, כאָטש פֿון דער ווײַטנס (כ׳בין דאָך פֿאָר אַ קאָלומניסט, נישט אײַער דאָקטער), אַז איר זײַט געוויינטלעך אַ געזונטער. איר פֿרעגט וועגן פּחד. כ’בין מסופּק, צי דער פּחד קען אַליין אַרויסרופֿן דעם גענויעם פֿענאָמען פֿון נידעריקן בלוטדרוק ווען מע שטעלט זיך אויף. ס’איז אָבער ווײַט נישט אוממעגלעך — דער גוף און דער מוח זײַנען דאָך געקניפּט און געבונדן. איר דערמאָנט אַ מעדיקאַמענט פֿאַר בלוטדרוק, און דאָס קען אָפֿט יאָ אַרויסרופֿן אַזעלכע סימפּטאָמען.

אמת איז אויך, אַז אַנגסטן רופֿן אָפֿט מאָל אַרויס אַלגעמיינע, נישט ספּעציפֿישע סימפּטאָמען (האַרצקלאַפּעניש, שווינדלענישן אין קאָפּ, אַ קאַלטן שווייס), וואָס מע קאָן פּלאָנטערן מיטן אָרטאָסטאַסיס.

על רגל אַחת איז מײַן ענטפֿער — אפֿשר. אויב איר זענט בטבֿע געזונט, פֿרעגט אײַער דאָקטער, צי אפֿשר קענט איר נעמען אַ שטיקל איבעררײַס פֿון אײַער מעדיקאַמענט, אויב דאָס וועט העלפֿן אָפּשוואַכן די סימפּטאָמען. זאָל זײַן מיט מזל!

אַבֿרהם סוצקעווער (1913־2010) — פּאָעט, רעדאַקטאָר פֿון „די גאָלדענע קייט‟

א. וואַרשע

    

אַן אַנדער וואַרשע,
אַן אַנדער וועלט —
ניט זי דרשהט,
ניט זי שעלט…

די גאַסן ריינע —
וואָס ווייסן זיי
פֿון יענעם גיהנום,
פּײַן און וויי?

געווען איז דאס אינעם פארלאפענעם פרייטאג, נאכדעם וואס ס’איז אנגעקומען די נייעס איבער דעם אטאק אין פראנקרייך.

א איד מיט צעלאשעטע פיאות איז געקומען צו לויפן פארנט פון בית המדרש, דארט וואו אפאר אידן זענען געשטאנען מיט די קאוועס אין דער האנט און געשמועסט, און אט דער פארפרומטער איד האט אויסגערופן צו זיי מיט א פארסאפעטער שטימע: „אידן האט רחמנות! פראנקרייך האט זיך דערוועקט צו א גרויסן טעראר אטאק אין וועלכן ארום אכציג מענטשן האבן פארלוירן זייערע לעבנס, און נאך א סך זענען פארוואונדעט געווארן. גייט’זשע אריין אין א שול און קלאפט אויס אויפ’ן באלעמער אז מ’זאל זאגן תהלים, מ’זאל אינזין האבן די פארוואונדעטע הונדערטער מענטשן, מ’זאל א טרער לאזן אויף די צענדליגער אומגעקומענע. ס’איז דאך עפעס א טראגעדיע!…‟

גאָר נישט קען זיך פֿאַרגלײַכן צום עסן שפּײַז וואָס איר האָט אַליין אָפּגעשניטן און אָפּגעקאָכט, בפֿרט ווען מע ניצט די באַליבטע ייִדישע געווירצן: קנאָבל און קריפּ!

מיר זענען היינט געוואוינט אז דער סימבאלישער מענליכער מאדעל פון קליידונג און אויסזען איז גאר אנדערש ווי דער סימבאלישער פרויאישער מאדעל. דאס זעען מיר פון די בילדער און מאדע אילוסטראציעס פון די לעצטע צוויי הונדערט יאר אין די מערב וועלט, און אט זענען עטליכע ביישפילן פון אפעציעלע מאדע חילוקים צווישן די צוויי מינים:

דער מאן: געקליידעט שווארץ אדער מילדע קאלירן.

דער פרוי: בעיקר קאלירט, געווענליך מיט מער שרייעדיגע קאלירן.

מאן: הויזן

פרוי: שעסל (סקורט). און צומאל שטרימפ.

מאן: פלאכע שיך

פרוי: אויפגעהויבענע שיך (הויכע אפֿצאסן)

מאן: קורצע האר מיט א הוט

פרוי: לאנגע אדער געפלאכטענע האר, אדער טיכל און טורבאן.

מענער: (כמעט) אן צירונג

פרוי: מיט צירונג.

אַלכּסנדר ליזען (ליזענבערג, 1911־2000) — פּראָזאַיִקער

כאָטש אַלע ווייסן, אַז דער מוזיקאַלישער זשאַנער און טאַנץ־סטיל טאַנגאָ האָט זיך אָנגעהויבן אין אַרגענטינע, ווייסט קיינער ניט אויף זיכער, ווי אַזוי די דאָזיקע מוזיקאַלישע פֿאָרעם האָט זיך אַנטוויקלט. עס זענען דאָ אַ סך טעאָריעס וועגן וועלכע מוזיקאַלישע השפּעות האָבן געשפּילט אַ ראָלע אין דער שאַפֿונג פֿון אָט דער רירנדיקער מוזיק. געוויסע עקספּערטן האַלטן אַפֿילו, אַז דווקא די ייִדישע מוזיק האָט געשפּילט אַ וויכטיקע ראָלע אין דער אַנטוויקלונג פֿון טאַנגאָ.

ניט געקוקט אויף דעם, וואָס ס׳איז ניט באמת קלאָר צי די ייִדן האָבן טאַקע געהאַט עפּעס צו טאָן מיטן בראשית פֿון טאַנגאָ, האָט דער דאָזיקער זשאַנער יאָ אַ לאַנגן און בכּבֿודיקן ייִדישן ייִחוס. נאָך דעם וואָס די טאַנגאָ־מוזיק איז געקומען קיין אייראָפּע האַרט פֿאַר דער ערשטער וועלט־מלחמה איז עס געוואָרן ווילד־פּאָפּולער אין עטלעכע לענדער, אַרײַנגערעכנט פּוילן. דאָרטן זענען צענדליקער ייִדן געווען צווישן די פּאָפּולערסטע טאַנגאָ־זינגער אויף פּויליש. צו דער זעלביקער צײַט האָט זיך אויך אָנגעהויבן אַן אייגענע ייִדיש־שפּראַכיקע טאַנגאָ־טראַדיציע. די ייִדישע אימיגראַנטן האָבן דערנאָך געבראַכט דעם ייִדישן טאַנגאָ מיט זיך קיין אַרגענטינע, וווּ מע האָט רעקאָרדירט הונדערטער ייִדישע טאַנגאָ־לידער מיט שטאַרקע השפּעות פֿון דער קלעזמער־מוזיק.

דערפֿאַר איז ניט קיין חידוש, וואָס אַרגענטינע בלײַבט הײַנט דער סאַמע־צענטער פֿון טאַנגאָ־מוזיק אויף מאַמע־לשון. אויבן זינגט זולי גאָלדפֿאַרב הערמאַן יאַבלאָקאָווס פּאָפּולער טעאַטער־ליד „פּאַפּיראָסן‟, וואָס ער האָט געשריבן אין 1922 נאָך דעם, ווי ער האָט געזען ייִדישע יתומים וואָס פֿאַרקויפֿן פּאַפּיראָסן אין גראָדנע (דעמאָלט פּוילן, הײַנט ווײַסרוסלאַנד).

אָט זינגט גאָלדפֿאַרב דאָס פּאָפּולערע ליד „מײַן ייִדישע מאַמע‟ אין אַ טאַנגאָ־סטיל:

טאַנגאָס זענען אויך געווען פּאָפּולער אין די געטאָס בעת דער צווייטער וועלט־מלחמה. אין דער ווילנער געטאָ האָט דער גרויסער פּאָעט שמערקע קאַטשערגינסקי געשריבן דאָס האַרץ־רײַסנדיקע ליד „פֿרילינג‟ וועגן זײַן פֿרויס פּטירה. דאָס ליד איז אין גיכן פֿאַרוואַנדלט געוואָרן אין אַ טאַנגאָ. אָט זינגט גאָלדפֿאַרב קאַשטערגינסקיס געטאָ־טאַנגאָ אויף איר אַלבאָם De Donde Viene Mi Voz (פֿון וואַנען קומט מײַן קול).

די חסידישע שטיצער פֿון ייִדיש באַטראַכטן די שפּראַך ווי אַ הייליקע ירושה, וואָס דינט ווי אַ מיטל זיך צו באַשיצן קעגן דער אַסימילאַציע. אַזאַ צוגאַנג האָט געלערנט דער חת׳׳ם־סופֿר (הרבֿ משה סופֿר, 1762־1839), וואָס האָט געפּריידיקט, אַז די ייִדן זענען געבליבן אַ פֿאָלק ניט געקוקט אויף די לאַנגע יאָרן אין מצרים אַ דאַנק דעם, וואָס זיי האָבן ניט געביטן זייערע נעמען, זייער שפּראַך אָדער זייערע מלבושים.

דער דאָזיקער אָפּטײַטש פֿון אַ באַקאַנטן מדרש ווערט טאַקע דערמאָנט אינעם „שירה־כאָרס‟ גאָר־שיינעם נוסח פֿון הרבֿ שלמה קאַלישס ליד „ייִדיש‟. דאָס ליד דינט ווי אַ מוזיקאַלישער תּמצית פֿון דער חסידישער צוגאַנג צו ייִדיש און דערקלערט די חשיבֿות פֿון דער שפּראַך צווישן געוויסע פֿרומע קהילות.

דער פֿעטער איציק איז אַוועקגעפֿאָרן ערגעץ און האָט זיך געזאַמט אפֿשר אַ יאָר.

אַז ער איז אַהיימגעקומען, האָט ער געברענגט אַ נײַ רענצל מיט גוטן, ברוינעם לעדער, מיט שיב־שלעסלעך און רימענדלעך, אַ נײַעם הוט מיט זייער ברייטע קריסעס און מיט אַ שמאָל בענדל, אַ נײַעם שטעקן מיט אַ הענטל, וואָס מע קען עס אַראָפּנעמען און עס נוצן פֿאַר אַ ציגאַרנשפּיץ און — אַ נײַ ווײַב.

די דאַמע, אַ טונקל בלאַסע, ווי פֿון העלפֿTbטביין, איז געווען אָנגעטאָן שטײַף און דין, האָט געטראָגן אַ שטײַפֿן רײַטער־הוט, אַ קריסקע פֿון שיינע שפּיצן בײַם האַלדז, אויבן. זייער הויכע, אויפֿגעפּוישטע אָרעמס אונטער זייער שמאָלע אַרבל, וואָס האָבן קוים אַרויסגעלאָזט אַ מיידליש הענטל, מיט פֿײַנע פֿינגער און געפּוצטע נעגל… און אַ זונשירעם.

פֿאַרפֿאָרן איז ער פֿאַרפֿאָרן מיט אַ פֿיאַקערל, אָפּגעלאָזן די רענצלעך מיט די אַלע זאַכן, געהאָלפֿן דער דאַמע אַראָפּטרעטן ס׳שאָקלדיקע טרעפּל פֿונעם פֿיאַקערל — זי כּמעט אויפֿגעהויבן אויף די הענט און איר געקוקט אין די אויגן אַרײַן מיט ליבשאַפֿט, וואָס האָט קיין סוף און קיין גרענעץ נישט.

יעדער ווייסט וואָס „אייסיס‟ איז. יעדער ווייסט וואס ער וויל און וואָס ער טוט. יעדן איז באקאנט די אוממענטשליכע רציחות פון „אייסיס‟, און יעדער קען אים ביים נאמען.

יעדער, אחוץ איינעם. פרעזידענט באראק אבאמא איז מסתמא דער איינציגער מענטש אויפ’ן ערדקוגל, וואס ווייסט נישט וואספארא מין געשעפט איז ער, דער דאזיגער „אייסיס‟. אבאמא ווייסט יא צו דערציילן וועגן אן אנדערער גרופע, „אייסיל‟. אויב איר וועט דעם פרעזידענט אפשטעלן אויף דער גאס און אים פרעגן וואס ס’הערט זיך אזוי נייעס אויפ’ן פראנט מיט „אייסיס‟, וועט אבאמא אויף אייך אנקוקן ווי איר וואלט אים געפרעגט וועגן דעם וועטער פאראיארן אין אזא צייט אין קובא: „ווער איז ער, דער מיסטער אייסיס?‟

איך ווייס דאך אבער יא דעם אמת, אז איר האט געמיינט צו פרעגן דעם פרעזידענט וועגן יענער בלוטיגער איסלאמישער גרופע וואס בושעוועט אינעם מיטל מזרח און מארדעוועט אין אייראפע, אמעריקע, אפריקע און אזיע. וועל איך אייך מגלה-סוד זיין, אז אויב איר חלומ’ט פון באקומען אן ענטפער פונעם פרעזידענט, זאלט איר מיט אים רעדן גראד, אן קיין חכמה’לעך. אויב ווילט איר פון אים באקומען א תשובה, פרעגט אים ליבערשט וועגן „אייסיל‟. דעמאלט וועט ער וויסן וועגן וואס איר רעדט.