יאַנקל אַדלער (1895־1949) - מאָלער, מיטגליד פֿון „יונג־ייִדיש‟.

אַ סך אַמעריקאַנער ייִדן זענען באַקאַנט מיט די ווערק פֿון שלום־עליכם בלויז דורך „פֿידלער אויפֿן דאַך‟, די פּאָפּולערע „בראָדוויי‟־אַדאַפּטאַציע פֿון זײַנע דערציילונגען וועגן טבֿע דער מילכיקער. די פֿאָרשטעלונג איז געוואָרן אַ וויכטיקער טייל פֿון דער פּאָפּולערער אַמעריקאַנער ייִדישער קולטור און אַזעלכע לידער ווי „לחיים‟, און „טראַדיציע‟ זענען אַזוי ברייט באַקאַנט, אַז מע האַלט זיי כּמעט פֿאַר אַ טייל פֿון אַ מין סעקולערער ייִדישער מסורה.

די פּוריסטן און ס׳רובֿ ייִדישיסטן האַלטן אַוודאי ניט פֿונעם דאָזיקן מיוזיקל פֿון דזשערי באָק, שעלדאָן האַרניק און דזשאָסעף שטײַן, ווײַל זיי האַלטן, אַז זי פֿאַרוואַנדלט די מיזרח־אייראָפּעיִשע ייִדישע קולטור־ירושה אין אַ ריי האַמעטנע און סטערעאָטיפּישע אימאַזשן. ניט געקוקט אויף דעם איז „פֿידלער אויפֿן דאַך‟ געוואָרן ווילד־פּאָפּולער צווישן די ייִדישע מאַסן איבער דער גאָרער וועלט בכלל און אין ישׂראל בפֿרט. דאָרטן האָט שׂרגא פֿרידמאַן, דער גרויסער בינע־קינסטלער און מחבר פֿון פּאָפּולערע מוזיקאַלישע פּיעסעס אויף ייִדיש און העברעיִש, איבערגעזעצט דעם טעקסט פֿון „פֿידלער אויפֿן דאַך‟ אויף מאַמע־לשון.

אויבן זינגט וויראַ לאָזינסקי זײַן נוסח פֿון Sunrise, Sunset, וואָס אויף ייִדיש הייסט עס „טאָג־אײַן, טאָג־אויס‟. בײַם קלאַוויר שפּילט רעגינע דריקער. די רעקאָרדירונג האָט מען געמאַכט בײַם „ייִדישן מלוכישן טעאַטער‟ אין וואַרשע.

יצחק באַשעוויס־זינגער, וואָס די וואָך מערקט מען אָפּ זײַן 25סטן יאָרצײַט, איז הײַנט צום מערסטנס באַקאַנט פֿאַר זײַנע ליטעראַרישע ווערק. ער איז אָבער אויך געווען אַ באַגאַבטער רעדנער, וואָס האָט פֿאַרווײַלט מענטשן מיט זײַנע אַקאַדעמישע רעפֿעראַטן, וויצן און אַנעקדאָטן (און זייער אָפֿט אַ געמיש פֿון אַלע דרײַ) אויף ייִדיש און ענגליש.

אין 1978 האָט באַשעוויס־זינגער גערעדט אויף ייִדיש פֿאַר אַ ריזיקן עולם, וואָס איז געקומען אים באַגריסן לכּבֿוד זײַן באַקומען דעם „נאָבל־פּריז‟ פֿאַר ליטעראַטור. אין דער רעדע, וואָס די ישׂראלדיקע מלוכישע ראַדיאָ־נעץ „קול־ישׂראל‟ האָט דערנאָך טראַנסמיטירט מיט אַ קורצן אַרײַנפֿיר פֿון אפֿרים שעדלעצקי, דערקלערט באַשעוויס־זינגער פֿאַר וואָס ער שרײַבט אויף ייִדיש. ער מאַכט אויך חוזק פֿון די, וואָס ווילן, אַז ייִדיש זאָל האָבן אַ וואָרט אויף „אַלץ‟. ס׳איז כּדאַי זיך צו באַקענען מיט זײַן געשמאַקן וואַרשעווער לשון, עפּעס וואָס מע הערט ניט קיין סך הײַנט צו טאָג.

ליבער ד”ר בערגער,

פֿאַר וואָס, אַז מיר ווערן עלטער, וועקן מיר זיך אויף אַזוי אָפֿט אין מיטן פֿון דער נאַכט צו גיין פּישן?

אַבֿרהם פּאַט,
ווערמאָנט

טײַערער אַבֿרהם פּאַט,

יעדער ווייסט, אַז די עלטערע לײַט כאַפּן זיך אָפֿט מאָל אויף בײַ נאַכט צו לאָזן אורין — נאָר אָפֿט מאָל טראַכט מען נישט קיין סך וועגן דעם איידער מ’איז אַליין שוין אין די יאָרן. מע שרײַבט, אַז ביז 80 יאָר האָבן פֿון 80 ביז 90 פּראָצענט עלטערע לײַט „נאָקטוריע‟, דאָס הייסט זיי מוזן אורינירן בײַ נאַכט. מיט אַזאַ פּראָפּאָרציע, קען מען זאָגן פֿון אָנהייבן אַז ס’איז לאַוו־דווקא אַ מעדיצינישע פּראָבלעם, נאָר אַ נאַטירלעכע געשעענישן וואָס קומט פֿאָר כּמעט בײַ יעדן. צוריקגערעדט, קען דאָס אורינירן בײַ נאַכט שטערן דאָס שלאָפֿן און פֿירן צו מידקייט און אַ געשטערטער שטימונג און אויפֿמערק בײַ טאָג — איז כּדאַי, דערפֿאַר, פֿרעגן וועגן דעם וואָס, וווּ און ווען.

בײַ די מערסטע מענטשן וואָס אורינירן אויף דער נאַכט שטעקט די פּראָבלעם מסתּמא אין אורין־פּענכער. אָדער דער אַרויסלאָז פֿון פּענכער ווערט פֿאַרשטעלט (בײַ מענער) פֿון אַ פֿאַרגרעסערטן פּראָסטאַט, אָדער (אין ביידע מינים) דער הויפּטמוסקל פֿון פּענכער ווערט היפּער — צי היפּאָאַקטיוו. בײַ פֿרויען גייט די פּראָבלעם אָפֿט מאָל אין די מוסקלען פֿון בעקן (פּעלוויס) וואָס ווערן שוואַכער נאָכן האָבן קינדער. אַנדערע זאַכן קענען ווירקן אויפֿן פּענכער: אַ פּענכערשטיין, אָדער גאָר אַן אָנוווּקס, קען אַוודאי שטערן זײַן פֿונקציע, ווי אויך, פֿאַרשטייט זיך, אַ פּענכער־אָנצינדונג. (אַן אינפֿעקציע אָדער אַ שטיין ווײַטער אינעװייניק, אין די נירן צי די אורין־רערן, קען דאָך אויך ווירקן דערויף, נאָר זײַנען ווייניקער אָפֿט סיבות פֿאַר נאַכט־אורינירן.)

אָדער קען זיך האַנדלען, ווידער, אין אַ פּראָבלעם מיט די קערפּער־פֿליסיקייטן. אין טייל מענטשן איז גאַנץ פּשוט: אַ יונגאַטש קען אָפּטרינקען אַ פֿלאַש יין און אָפּכראָפּען ביז בראָנטש, נאָר אַלקאָהאָל און קאַפֿעיִן, בײַ מענטשן וואָס זײַנען מער נישט אַזוי יונג, קענען זיכער פֿירן צו נאָקטוריע. מעדיקאַמענטן קענען אויך פֿירן דערצו. און מע טאָר אוודאי נישט פֿאַרגעסן אין אַ לאַנגער רשימה קרענקען וואָס קענען צעשטערן דעם קערפּערס פֿליסיקייט־באַלאַנץ, צוליב פֿאַרשיידענע סיבות: דיִאַבעט איז דאָס פֿאַרשפּרייסטע מן־הסתּם, נאָר די פּאַרקינסאָן־קראַנקייט און אַלצהיימערס קענען אויך זײַן שולדיק.

איר פֿרעגט, מסתּמא, וואָס מע קען טאָן. בײַ טייל מענטשן איז די לייזונג גאַנץ פּשוט: לייגט זיך שלאָפֿן נישט נאָר אויף אַ ניכטערן מאָגן (דאָס הייסט צוויי שעה, צי מער, נאָכן אָפּעסן וועטשערע), נאָר אויך מיט אַ ליידיקן פּענכער, דאָס הייסט, זאָל מען משתּין זײַן פֿאַרן שלאָפֿן גיין און פֿאַרמײַדן פֿליסיקייטן: אַלהאָקאָל, קאַפֿעיִנירטע געטראַנקען און סאָדעס. מע זאָל רעדן מיטן דאָקטער צי קראַנקן־שוועסטער וועגן באַהאַנדלען די געזונט־פֿעלער, צום בײַשפּיל צוקערקראַנקייט, וואָס קענען אויך פֿירן צו נאַכט־אורינירן. אין ערנסטע פֿאַלן קען מען באַטראַכטן כירורגיע צו העלפֿן פֿאַרריכטן דעם פּענכער, אַרויסנעמען צי פֿאַרקעלענרן דעם פּראָסטאַט, אָדער פֿאַרשטאַרקן די בעקן־מוסקלען.

ווי אָפֿט מאָל ווענדט זיך אַלץ אין ווי מע פֿילט זיך בכלל. ס’איז נישט קיין גרויסער חידוש אַז אַ מענטש אויף דער עלטער זאָל זיך אויפֿכאַפּן אַ מאָל אויף דער נאַכט צו גיין „כאַפּן פֿיש‟. אויב סע שטערט אײַך, פֿרעגט זיך צי איר קענט אײַנפֿירן פּשוטע מיטלען, און אויב נישט, רעדט מיט אַ מומחה.

דאָקטאָר אַבולאַפֿיע, דער הויפּט־ראַבאַי פֿון דער ספֿרדישער קהילה „נווה־שלום‟, איז אַ גאַנצן פֿרימאָרגן געווען שלעכט אויפֿגעלייגט. דער זעכציק־יעריקער אַבולאַפֿיע האָט זיך שטענדיק איבערגענומען, אַז ער גייט אין זײַן זיידנס דרכים, אין זײַן פֿאָטערס דרכים. דער זיידע, דער טאַטע — אַמסטערדאַמער רבנים — האָבן געקענט שטעלן אויף זיך. זיי האָבן קיין מאָל נישט דערלאָזט, אַז אַ קריסט, צי אַ קריסטין, זאָלן צוליב אַ שידוך, צוליב אַ ליבע, ווערן ייִדן.

אַזוי האָט זיך אויך ראַבאַי אַבולאַפֿיע געפֿירט אין ניו־יאָרק. שוין דרײַסיק יאָר אַז ער איז רבֿ אין „נווה־שלום‟. נישט איין קריסט, נישט איין קריסטין, איז געקומען צו אים ער זאָל זיי מגייר זײַן. און ווי נאָר אַבולאַפֿיע האָט זיך אָנגעשטויסן, אַז דאָס מגייר־זײַן האָט צו טאָן מיט אַ שידוך, איז ער געווען אַ גרויסער מחמיר. ער האָט אַזוינע גרים געלייגט שוועריקייטן, זיי אָפּגערעדט פֿון ייִדישקייט. און אַז ס׳האָט נישט געהאָלפֿן, האָט ער פֿאַרבעטן צו זיך אַ גלח, און אין איינעם, דער רבֿ מיטן גלח, האָבן שוין געפּועלט ס׳זאָל פֿון אַזוינע שידוכים גאָרנישט ווערן. און אַז ס׳האָט אַלץ נישט געהאָלפֿן, האָט אַבולאַפֿיע, ווי שמאַי, געיאָגט די גרים פֿון זיך.

א פאר וואכן צוריק האב איך ארויפגעשטעלט א קליינע ווידיא וויאזוי איך זינג א חזנות שטיקל אויף מיין אינסטאגראם און דער עולם איז דאס זייער געפעלן און פארלאנגט צו הערן מער. אין דער אמת׳ן בין איך נישט אזוי אריינגעטאן אין די סארט מוזיק, נאר מיין עלטערע שוועסטער פלעגט זיך אלץ צוהערן צו חזנות און איך האב אביסל אויפגעכאפט. סוף כל סוף האב איך ליב אלע מינים מוזיק און קונסט (ארט).

For more Riki Rose Music, go to
Facebook: Riki’s Music and Musings
Twitter: @Riki_Rose
Instagram: @rikirosemusic
Snapchat: @riki_rose

באַקענט זיך מיט צוויי אינטערעסאַנטע פּערזענלעכקייטן פֿון דער הײַנטיקער חסידישער וועלט: איינער — אַ פּסיכאָטעראַפּיסט און דער צווייטער — אַ בדחן.

יהושע מרדכי ליפֿשיץ (1829־1878) — משׂכּיל, שטיצער פֿון ייִדיש, לעקסיקאָגראַף.

י. י. סיגאַל (1896־1954) — קאַנאַדער פּאָעט, ליטעראַרישער קריטיקער

באַקענט זיך מיט צוויי אינטערעסאַנטע פּערזענלעכקייטן פֿון דער הײַנטיקער חסידישער וועלט: איינער — אַ פּסיכאָטעראַפּיסט און דער צווייטער — אַ בדחן.

מיר שטייען יעצט אין די „דריי וואכן‟ פון טרויער, אבער צו מיינע אויערן פארוואלגערט זיך אמאל א מוזיק קלאנג אין די סאמע דריי וואכן. נו גוט, מ’קען זיך מפלפל זיין צי ס’האט א מקור אין הלכה נישט צו הערן מוזיק, מ’קען אויסזוכן היתרים, אפשר איז דער איסור געזאגט געווארן נאר פאר’ן אמאליגן דור וואס איז נישט געווען אזוי געוואוינט צו הערן מוזיק, אדער אפשר באציט זיך דער איסור נאר צו לעבעדיגער מוזיק, ווי למשל ביי א חתונה און דאס גלייכן, אבער צו הערן מוזיק אויף א קאמפאקטל אדער אויף יו-טיוב, דאס איז נישט קיין געפערליכע זאך. דאך ווייסן מיר אז א גוטער איד דארף גיין לחומרא און נישט זוכן קיין קולות, איז פרעגט איר מיך טאקע „היתכן?‟…

איך קען אויף דעם געבן פארשידענע ענטפערס, אבער דער עיקר איז וואס איך בין גראד צעמישט איבער דעם כאראקטער פון די טעג. איך ווייס נישט וויאזוי איך זאל זיך צו זיי באציען. אידן האבן א טבע צו געדענקען זייערע אלטע צרות, און אזוי דארף טאקע זיין. מיר האבן א דיקן ספר פון קלאג-לידער וועלכן מיר זאגן יעדן תשעה-באב. אבער עפעס זענען מיר שטעקן געבליבן אינדערמיט און מיר ווייסן נישט וויאזוי צו פארהיינטיגן אונזערע לידער. אז איך קוק אריין אינעם קינות’ל דערזע איך קלאג-לידער איבער די קרייצציגלער, איבער דער שריפת התלמוד אין פאריז, אבער נישט איבער ת”ח ות”ט, נישט איבער איינעם פון די הונדערטער פאגראמען אין מזרח-אייראפע, און נישט איבער דעם לעצטן שרעקליכן קריג.

עס איז גאַנץ נאַטירלעך, אַז בײַ די ייִדן געדענקט מען גיכער דעם אויפֿשטאַנד אין וואַרשעווער געטאָ איידער דעם גרעסערן וואַרשעווער אויפֿשטאַנד, וואָס איז פֿאָרגעקומען מיט אַ יאָר שפּעטער.

דער וואַרשעווער אויפֿשטאַנד פֿון 1944 איז אָבער אויך געווען אַ וויכטיקער מאָמענט סײַ אין דער פּויליש־ייִדישער געשיכטע, סײַ אין דער געשיכטע פֿונעם חורבן. אינעם ווידערשטאַנד האָבן אָנטייל גענומען אַ סך פֿון די קעמפֿער, וואָס האָבן איבערגעלעבט דעם ווידערשטאַנד אין וואַרשעווער געטאָ. דער פּוילישער אויפֿשטאַנד האָט אויך, אומבכּיוונדיק, גורם געווען דעם טויט פֿון אַ סך ייִדן, ווײַל די דײַטשן זענען צוליב אים אַרײַן אין די דירות אויף דער אַרישער זײַט פֿון שטאָט און האָבן דאָרטן געפֿונען אַ סך ייִדן, וואָס האָבן זיך במשך פֿון עטלעכע יאָרן באַהאַלטן בײַ פּאָליאַקן.

די וואַרשעווער אײַנוווינער האָבן באַצאָלט אַ שוידערלעכן פּרײַז פֿאַרן אויפֿשטאַנד. אַחוץ די מער ווי 16,000 אויפֿשטענדלער וואָס זענען געפֿאַלן אין קאַמף, האָבן די נאַציס אויסגעשאָסן איבער 150,000 ציווילע־לײַט ווי אַ שטראָף קעגן דעם פּוילישן פֿאָלק. דערצו זענען 25% פֿון די בנינים אין שטאָט באָמבאַרדירט געוואָרן און די דײַטשן האָבן נאָך דער מפּלה פֿון די פּוילישע אויפֿשטענדלער חרובֿ געמאַכט ס׳רובֿ פֿון די בנינים, וואָס זענען שטיין געבליבן. מיליטערישע עקספּערטן האַלטן, אַז ווען די סאָוועטישע און אַמעריקאַנער רעגירונגען וואָלטן געהאָלפֿן די אויפֿשטענדלער, וואָלט דער רעזולטאַט פֿונעם אויפֿשטאַנד געווען אין גאַנצן אַן אַנדערער.

לזכר דעם 72סטן יאָרצײַט פֿונעם וואַרשעווער אויפֿשטאַנד שטעלן מיר פֿאָר אַ פּרעכטיקן נוסח פֿון איציק מאַנגערס ליד „אונטער די חורבֿות פֿון פּוילן‟ געזונגען פֿון דניאל קאַהן און ניני דזשייקאָבס. דאָס ליד האָט קאַהן אַרויסגעלאָזט ווי אַ טייל פֿונעם אַלבאָם „דאָס צעבראָכענע לשון‟ אין 2006. די מוזיק צום ליד האָט געשאַפֿן דער פּויליש־ייִדישער קאָמפּאָזיטאָר שאול באַרזאָווסקי. דעם טעקסט האָט איציק מאַנגער אָנגעשריבן אין נאָוועמבער 1939, מיינענדיק אַז זײַן געליבטע, די זשורנאַליסטקע רחל אויערבאַך, איז שוין געהאַט אומגעבראַכט געוואָרן. ווי עס האָט זיך אויסגעוויזן, האָט זי יאָ איבערגעלעבט די מלחמה, זײַענדיק איינע פֿון די דרײַ אָנפֿירער פֿונעם אונטערערדישן „עונג־שבת־אַרכיוו‟, וואָס איז געבליבן לעבן.

אַ סך עלטערן, וואָס פּרובירן אויסצוהאָדעווען זייערע קינדער אויף ייִדיש באַקלאָגן זיך, אַז ס׳איז דאָ אַ ריזיקער דוחק פֿון אַנימאַציע־פֿילמען און אַנדערע טעלעוויזיע־פּראָגראַמען פֿאַר קינדער אויף מאַמע־לשון.

עס איז דאָ איין סעריע פֿון שוועדן, וואָס ווערט אונטערגערעדט (בלע׳׳ז: dubbed) אויף ייִדיש אָבער די סיפּורי־מעשׂיות האָבן ניט קיין שום שײַכות צו דער ייִדישער קולטור אָדער געשיכטע. עס זענען אויך דאָ, ליידער, בלויז זעקס אָדער זיבן פֿון זיי.

איינער פֿון די גאָר־געלונגענע אַנימאַציע־פֿילמען אויף ייִדיש האָט מען אַרויסגעלאָזט אין יאַנואַר אויף „יו־טוב‟. דער פֿילם, געשאַפֿן דורך די פּוילישע אַנימאַטאָרן מאַרצין קאָזשלינסקי און מאַרטינאַ מאַיעווסקאַ דערציילט וועגן דעם כעלעמער בעל־שם רבי אליהו און וואָס עס איז געשען נאָך דעם, וואָס ער האָט געשאַפֿן אַ גולם.

דער פֿילם, וואָס מע האָט אַרויסגעלאָזט ווי אַ טייל פֿון אַ סעריע אַנימירטע פֿאָלקס־מעשׂיות אין אַ ריי שפּראַכן, איז אונטערגעשטיצט געוואָרן דורך דער פּוילישער, אַמעריקאַנער און ישׂראלדיקער רעגירונגען. מע האָט אַרויסגעלאָזט דעם פֿילם אין פֿיר נסוחאָות, מיט דער נאַראַציע פֿאָרגעלייענט אויף ייִדיש, פּויליש, ענגליש און העברעיִש. אויף ייִדיש און העברעיִש לייענט קאָבי ווײַצנער פֿאָר דעם טעקסט. כּדי צו קאָנטראָלירן, אַז די מעשׂה איז אויטענטיש פֿון אַ קולטורעלערן שטאַנדפּונקט האָט הרבֿ יואל־חיים נאָוויצקי איבערגעקוקט דעם פֿילם, כּדי צו באַשטעטיקן, אַז די העלדן זענען אין גאַנצן ייִדישלעך.

צווישן די אַנדערע אַנימאַציע־פֿילמען מיט לעגענדעס פֿון פֿאַרשידענע קולטורן איז דאָ נאָך אַ פֿילם מיט אַ שײַכות צו די ייִדן: אַ פֿילם וועגן אַ וווּנדער־פֿערד פֿונעם פֿירשט וויטאָלד. מע האָט געשאַפֿן דעם פֿילם אויף דער טערקישער שפּראַך, וואָס עס רעדן די מיזרח־אייראָפּישע קראָים.

ס׳איז געווען אַ זונטיק פֿאַר ראָש־השנה.

דער שנעלצוג, ניו־יאָרק־שיקאַגע, איז אָנגעלאָפֿן, ווי אַ שד, מיט אַ פֿײַפֿערײַ, מיט אַ סאָפּערײַ. פּאַסאַזשירן האָבן זיך גענומען אַרויסשיטן פֿון די וואַגאָנעס. טייל האָבן זיך געטראָגן צום אַרויסגאַנג, אַנדערע זענען געבליבן שטיין. פֿונעם לעצטן וואַגאָן איז אַרויסגעקומען ר׳ יוסל חזן, אַ געוויקסיקער ייִד, מיט אַ געוויקסיקער, שוואַרצער באָרד, וואָס האָט זיך שוין געגרויט אין די שפּיצן און מיט אַ רבנישן קאַפּעליוש. ער איז געפֿאָרן דאַוונען אויף די ימים־נוראָים צו זײַנע לאַנדסלײַט, צו די מלאַווער. ר׳ יוסל האָט אַוועקגעשטעלט די וואַליז, וואָס ער האָט געהאַלטן אין דער האַנט, און זיך גענומען אַרומקוקן, געזוכט מיט די אויגן די דעלעגאַציע פֿון דער שיל „אַנשי־מלאַווע‟, וואָס האָט אים געדאַרפֿט אָפּוואַרטן. אין דער אמתן האָט זיך ר׳ יוסל געקווענקלט, צי ער זאָל פֿאָרן קיין שיקאַגע. ער איז גיכער געווען אַ חזן אַ „זאָגער‟, ווי אַ זינגער. דערצו אַ חסיד און אַ ירא־שמים. און דאָ אַזאַ ווײַטע נסיעה. די לאַנדסלײַט זענען אָבער צוגעשטאַנען, האָבן באַטראָטן אַ הונדערטער און נאָך אַ הונדערטער. ס׳ווײַב, די קינדער האָבן זיך אַרײַנגעמישט — „פֿאָר יוסל, פֿאָר טאַטע‟ — איז ער געפֿאָרן. איז וווּ זענען די ייִדן, וואָס דאַרפֿן אים אָפּוואַרטן?

די גבאָים פֿון דער שיל „אַנשי־מלאַווע‟, בערל שנײַדער און ברוך קצבֿ, האָבן דערזען דעם ייִד מיט דער באָרד און זיך אַ כאַפּ געטאָן:

— דאָס דאַרף ער זײַן.

— ס׳זעט אַזוי אויס.

דער חלום פֿון העלפֿאַנד עלי

ווײַט אין דזשאָנגל האָט געלעבט אַ קליין העלפֿאַנדל מיטן נאָמען עלי. אַ העלפֿאַנד ווי אַלע אַנדערע העלפֿאַנדן, סײַדן בײַ אונדזער עלי איז איין אויער געווען קלענער פֿונעם צווייטן.

איין מאָל האָט עלי זיך פּלוצעם אויפֿגעכאַפּט אין מיטן דער נאַכט. וואָס איז? עס האָט זיך אים געחלומט, ווי אַ קליין פֿייגעלע זינגט אים אַרײַן אין אויער אַ שיין לידעלע, וואָס האָט נאָר איין וואָרט — „ייִדיש‟. ער האָט דערפֿילט אַ שטאָך אין האַרץ און זיך באַלד אויפֿגעכאַפּט.

עלי האָט זיך אַ קראַץ געטאָן מיטן שנוק אינעם קלענערן אויער, אין וועלכן דאָס פֿייגעלע האָט אים אַרײַנגעזונגען דאָס אומבאַקאַנטע לידעלע „ייִדיש‟, גלײַך ווי ער וואָלט עס גע­קאָנט אַרויסשלעפּן און באַטראַכטן. ער האָט דאָס וואָרט ווידער דערהערט, נאָר שוין פֿון אינעווייניק, פּונקט פֿון יענעם אָרט, וווּ ס’האָט אים פֿריִער געגעבן אַ שטאָך.

דעם גאַנצן טאָג איז עלי אַרומגעגאַנגען אַ פֿאַרחלומטער. וועמען ער זאָל נישט געווען פֿרעגן, וואָס מיינט עס, דאָס וואָרט „ייִדיש‟, האָט עס קיינער קיין מאָל נישט געהערט און נישט געוווּסט. שוין פֿאַר נאַכט איז ער אָנגעקומען צו זײַן זיידע, אליהו בן פּיל, און האָט בײַ אים געפֿרעגט, צי ער ווייסט נישט, וואָס מיינט עס, דאָס וואָרט, „ייִדיש‟?

דער אַלטער אליהו בן פּיל האָט געשמט איבער גאַנץ דזשאָנגל מיט זײַן חכמה. פֿון די ווײַטסטע און פֿינצטערסטע ווינקעלעך פֿלעגט מען שיקן צו אים שליחים צו פֿרעגן אַן עצה אָדער באַקומען אַ תּשובֿה אויף אַ שאלה. און כאָטש צומאָל פֿלעגט דער אַלטער העלפֿאַנד אײַנדרעמלען, האָבן זײַנע גרויסע ברייטע אויערן זיך שטיל געשווענקט אין דער ציכטיקער לופֿט, אויפֿכאַפּנדיק יעדן זיפֿץ און קרעכץ פֿונעם שליח.

די טעמע „בחורים און ישיבות‟ איז כמעט אזוי אויסגעדראשן ווי די בחורים און ישיבות אַליין. דער „חינוך‟, סעקולערער און אידישער, וואס אונזערע קינדער באקומען אין ישיבה, איז בערך אויפ’ן זעלבן שטאפל ווי עבר-בטל’דיגע זקנים און זקנות אין א מושב־זקנים. נאר, שטיל בלייבן קען מען אויך נישט, ווייל דער פראבלעם איז א ברענענדיגער און די לעזונג וויל נישט אונטערקומען. דערצו נאך, האט די גזירה זיך אריבערגעטראגן צו די תלמיד תורה’ס און מיידל שולעס, וואו קינדער קוים ארויס פון די ווינדלען ווערן אפגעזאגט צי גאר ארויסגעווארפן פון מוסדות.

אפשר האט דאס צוטאן דערמיט וואס די וואס פאסן אויף אויף די החלטות זענען דערוואקסענע מיט ווינדלען-אינסטינקטן? צי גאר האט עס מיט דעם וואס די מענטשן זענען גלאט אזוי צעקלאפטע נשמות וועמענס אידענטיטעט איז אויפגעבויט אויפן סמך פֿון הערשן איבער אנדערע? אנגענומען איז, אז מ’רעדט פון ביטערע מענטשן מיט שלעכטע נויגונגען. איך מיין אבער אז ס’איז מער א פסיכישע אומארדענונג, וואס טרייבט די פארשוינען צו טרינקען דאס בלוט פון עלטערן און זייערע קינדער. אבער דאס איז א שאלה פאר פסיכאלאגן – וועמענס אומ’רחמנות’דיגע אפוועזנהייט אין אונזערע רייען שרייט מיט קולות ביז’ן הימל.

יעדנפאלס, זעט נישט אויס ווי די ישועה וועט אנקומען אין דער נאענטער צוקונפט. אויב דער צעבראכענער סיסטעם פארמאגט נישט קיין תקנה, איז אפשר א פלאן אים צו גענצליך צעברעכן. דעמאלט וועט די נויט צווינגען אויפצובויען א נייעם און א בעסערן.

ווייל געדענקען דארף מען אז די ישיבה וועלט אונזערע איז לעולם ווערט אזוי פיל ווי א זעץ אין דער ערד. וואס לערנען אונזערע קינדער אין די ישיבות? פארגעס פון לימודי חול, לאז אפ מידות, און מיר וועלן אפילו נישט רעדן פון מענטשליכקייט און פשוט’ע לעבנס-פראקטיק. לאמיר דאס אלעס אפלאזן. אבער וואס טוט זיך כאטש מיט אידישקייט? וויפיל פון אונזערע קינדער קענען די יסודות הדת נאכ’ן „גראדואירן‟ פון ישיבה?

אוודאי צאלן מענטשן נישט גערן דעם שכר לימוד! זיי באקומען פאר’ן געלט גארנישט אויסער א שלעכט-געפירטע „בעיבי־סיטינג‟ באדינונג. מ’צאלט, ווייל אנדערש וועלן די ישיבות אהיימשיקן די קינדער. קיינער גיט אבער נישט גערן קיין געלט אן באקומען עפעס ממשות’דיג אויף צוריק. אזוי גייט די וועלט.

היינט האלט עס שוין דארט, אז קינדער — פיצלעך קינדער — ווערן אפגעזאגט פון בית חינוך. וואס איז דער שכל דערפון? די סיבה וואס ווערט געווענליך אנגעגעבן צו דעם אכזריות איז, אז די עלטערן „שטעלן זיך נישט צו‟ צו די פאדערונגען און פארשריפטן פון די מוסדות. אבער וואס איז דער אויפטו פון נאך מער אנווייטאגן און אנ’ברוגז’ן די עלטערן און זייערע משפחה-מיטגלידער און פריינט? יא, עס וועט די דיקטאטארן מיט די זיידענע קאפאטעס און פלאכע קעפ געלונגען ארויפצוצווינגען זייערע אויסטערלישע פארלאנגען אויף די עלטערן. איר ווייסט אבער וואס אזא טאטע טוט איינמאל ער איז פארטיג מיט דעם אינקוויזיציע-פראצעס? ער ווענדט זיך צום אינטערנעט און גיסט דארט אויס דאס גאנץ ביטער פעקל.

פון וואו האט זיך גענומען אזא ריזיגער און ביטערער אונטערגרונד? פארוואס זעט מען אזויפיל כעס און אנגעגעסנקייט אויף די אינטערנעט-פארומס? איר מיינט טאקע אז יעדער צווייטער מענטש איז סתם שלעכט און וויל דעם סיסטעם זען אין דער ערד סתם ווייל: פארוואס נישט? (און אויב יא, הערשט א סיבה פאר א חשבון הנפש אויפ’ן חינוך-סיסטעם.) מענטשן ביטערן און בלוטיגן, ווייל זיי פילן אז דער אייגענער סיסטעם וואס האט זיי אריינגעצווינגען אין דעם לעבנסשטייגער, ווארפט זיי צו די הינט צוליב נישטיגע סיבות. צי די מענטשן זענען גערעכט, איז א באזונדערע פראגע, אבער אויב אזויפיל, אזא גרויסער פראצענט, איז אזוי אנגעגעסן, איז א סימן אז עפעס טויג נישט. זאל זיין אז דער „עפעס‟ ליגט ביים המון עם און נישט ביי דער פירערשאפט. אויב אזויפיל מענטשן — אזא פראצענט פונעם אייגענעם ציבור — פילט אז ס’טויג נישט, דארף מען רעפארמען, טוישן, פארבעסערן. אנדערש וועט די זאך זיך צעפאלן.

ס’איז נישט פאראן קיין געזעלשאפט וואס קען צו לאנג אויסהאלטן אזא לאסט פון אזויפיל רוגזה. נישטא. מעכטיגע רעגירונגען זענען צעפאלן און צעגאנגען אונטער’ן דרוק פון א מאסן-רוגזה. צי מיינען אונזערע גאונים אז סתם א געזעלשאפט, אין א פריי, דעמאקראטיש לאנד מיט אן אפענער, צוטריטליכער געזעלשאפט וואס איז נישט דוקא סימפאטיש געשטימט צו אונזער סיסטעם, וועט יא דורכטראגן דעם שטורעם וואס זעט זיך שוין אויפ’ן האריזאנט?

דער נאר בין אבער איך, אינאיינעם מיט אלע אנדערע וואס רעדן זיך איין אז דארט, אין יענע פינסטערע צימערן וואו די אומגליקליכע החלטות ווערן באשלאסן, געפינט זיך א פינק ערליכקייט אדער ערנסטקייט. קיין ברעקל! דארט זיצן מענטשן אן קיין טראפן געפיל צו מענטשן און מוסדות, וואס וועלן בלייבן פארקלאמערט אין זייערע פאטעלן, ביז דאס מציאות וועט זיי פון דארט ארויסטראגן, אדער זיי וועלן זיך טרעפן הערשן אויף ליידיגע בנינים.

כ’האב זייער מורא אז די ישועה וועט קומען פון דער צווייטער מעגליכקייט…

מאָריס ווינטשעווסקי (1856־1932) — ייִדישער פּאָעט, העברעיִשער סאַטיריקער, מיט־גרינדער פֿונעם „פֿאָרווערטס‟.

יוסף טונקל (דער טונקעלער) (1881־1949) — הומאָריסט, זשורנאַליסט, מיטאַרבעטער אין „פֿאָרווערטס‟.

שטשאַוו איז שוין ווידער פּאָפּולער, און ווייניק מענטשן ווייסן, אַז מע קען עס אָפֿט געפֿינען בײַ זיך אין גאָרטן!

ווער עס איז געווען אין רוב חסידישע מיידל קעמפס ווייסט וואס יום עיון איז. צוויי טעג פאר תשעה באב נעמט מען צוזאם אלע מיידלעך פון קעמפ און אנשטאט אקטיוויטעטן, הערט מען אויס דרשות א גאנצן טאג! האט איר שוין אמאל פראבירט זיצן אויף א הארטן באנק פאר צוועלעף שעה א טאג און אויסהערן איינעם דרשנ׳ען? לאמיך אייך זאגן, עס איז גאר אומבאטעמט. איך וואלט געזאגט עס איז ממש „פיינפול‟. מען ברענגט פארשידנארטיגע באוואוסטע רעדנערינס פון די חסידישע קרייזן און זיי רעדן פונעם חורבן, וויפל מיר האבן געזינדיגט און דערפאר איז געקומען אויף אונז דער גלות און וואס מיר קענען פארריכטן צו ווערן אויסגעלייזט פונעם גלות. 

עס הויבט זיך אן אוודאי מיט די „איי מעיק-אפ‟ (אויגן־קאָסמעטיק). די אידישע מיידלעך האבן זיך געפארבט די אויגן און דאס האט מוראדיג דערצערנט דעם אויבערשטן. דערנאך קומט מען מיט נאך ראיות, אז די צרות זענען צוליב דעם וואס מיידלעך האבן זיך באשפריצט מיט פארפומען און געווירצן. און יעדעס יאר עקסטער פארגעסט מען נישט צו דרשנען וועגן די קלאפעדיגע שיך וואס די מיידלעך טראגן. ווען זיי האבן שפאצירט אין גאס האט די קלאפעריי געמאכט א הויכע גערודער און דאס איז גאר אומצניעותדיג.

אין 2013 האָבן דער גרויסער פֿידלער יצחק פּערלמאַן און דער וועלט־באַרימטער חזן יצחק מאיר העלפֿגאָט אַרויסגעלאָזט אַן אַלבאָם פֿון חזנות און ייִדישע לידער, וואָס זיי האָבן פֿאָרגעשטעלט צוזאַמען. אַזאַ צונויפֿגאָס פֿון קלאַסישער מוזיק מיט חזנות האָט אויסגעטראַכט דער מוזיקער און עטנאָמוזיקאָלאָג האַנקוס נעצקי, וואָס האָט צוזאַמענגעבראַכט די צוויי ווירטואָזן און געהאָלפֿן צו אַראַנזשירן די מוזיק אויפֿן אַלבאָם.

אַ קאָנצערט־פּראָגראַם, וואָס מע האָט געשאַפֿן אויפֿן סמך פֿונעם אַלבאָם איז פֿאַרוואַנדלט געוואָרן אין אַ פֿילם דורך דזשאַש וואַלעצקי. דער פֿילם, Rejoice, וואָס איז טראַנסמיטירט געוואָרן אויף דער אַמעריקאַנער טעלעוויזיע־נעץ PBS, נעמט אַרײַן ניט בלויז מוזיק, נאָר אויך קאָמענטאַרן וועגן די לידער, פֿון אַזעלכע באַרימטע פּערזענלעכקייטן ווי אלי וויזל, דזשאָל גריי און ניל צדקה.

אויבן קען מען זען, ווי העלפֿגאָט און פּערלמאַן האָבן פֿאָרגעשטעלט דזשעק יעלענס באַליבט ליד „אַ ייִדישע מאַמע‟ אין זייער אייגנאַרטיקן סטיל. אויף דער פּיאַנע באַגלייט זיי האַנקוס נעצקי.

לילקע מײַזנער (1921־2009) איז יאָרן־לאַנג געווען בײַם סאַמע־שפּיץ פֿון דער ייִדישער קולטור־וועלט אין לאָס־אַנדזשעלעס. אַ געבוירענע אין לאָדזש, איז זי אויפֿגעוואַקסן אין אַ בונדיסטישער היים און האָט פֿאַרענדיקט עטלעכע נאָוואַטאָרישע ייִדיש־שפּראַכלעכע שולן פֿאַרבונדן מיט דער באַוועגונג, אַרײַנגערעכנט די באַרימטע „מעדעם־שול‟.

בעת די מלחמה־יאָרן האָט זי איבערגעלעבט זעקס קאָנצענטראַציע־לאַגערן, בתוכם אוישוויץ. איר צײַט אינעם טרויעריק־באַרימטן אומברענג־לאַגער ווערט געשילדערט אינעם באַקאַנטן דאָקומענטאַר־פֿילם „שווימענדיק אין אוישוויץ‟, וואָס מע האָט טראַנסמיטירט אויף דער אַמעריקאַנער טעלעוויזיע־נעץ PBS. (דער פֿילם איז, דרך־אַגבֿ, איינער פֿון די סאַמע־בעסטע דאָקומענטאַר־פֿילמען וועגן דעם לאַגער און כּמעט דער איינציקער, וואָס פֿאָקוסירט זיך אויף די איבערלעבונגען פֿון פֿרויען).

נאָך דער מלחמה האָט זי זיך באַזעצט אין דעטרויט, מישיגען, וווּ זי האָט געקראָגן אַ מאַגיסטער אין קינדער־דערציִונג. אין 1955 האָט מײַזנער זיך באַזעצט אין לאָס־אַנדזשעלעס, וווּ זי איז געוואָרן אַקטיוו אין אַ ריי ייִדישע קולטורעלע אָרגאַניזאַציעס. נאָך אירע טעטיקייטן דאָרטן, איבערהויפּט מיטן אָרטיקן ייִדישן קולטור־קלוב און דעם זשורנאַל „חשבון‟, האָט מען אויך אָפֿט געדרוקט אירע אַרטיקלען אינעם „פֿאָרווערטס‟. נאָך דעם וואָס די ייִדיש־רעדנדיקע אָרגאַניזאַציעס וואָס זענען באַשטאַנען פֿון ייִדן פֿון דער שארית־הפּליטה זענען געוואָרן ווייניקער אַקטיוו, איז זי ווײַטער אָנגעגאַנגען מיט איר אַרבעט לטובֿת ייִדיש ווי מיטגלידין פֿון דער עקזעקוטיווע פֿון „ייִדישקייט־לאָס־אַנדזשעלעס‟ און „דער קאַליפֿאָרניער אינסטיטוט פֿאַר ייִדישער שפּראַך און קולטור‟. פֿאַר די צוויי אָרגאַניזאַציעס האָט זי געדינט ווי אַ בריק צווישן דער אַמאָליקער בונדישער סבֿיבֿה פֿון מיזרח־אייראָפּע און די גאָר־אַנדערע קולטורעלע באַדינגונען, אין וועלכע די ייִנגערע אַמעריקאַנער־געבוירענע ייִדישיסטן האָבן זיך געפֿונען.

מירי קאָראַל, די דירעקטאָרשע פֿונעם „קאַליפֿאָרניער אינסטיטוט פֿאַר ייִדישער קולטור און שפּראַך‟, האָט געמאַכט אַ סעריע אינטערוויוען מיט איר ווי אַ טייל פֿון אַ פּראָיעקט צו פֿאַראייביקן די זכרונות פֿון די לאָס־אַנדזשעלעסער ייִדישיסטישע כּלל־טוער פֿונעם עלטערן דור. לעצטנס האָט זי אַרויפֿגעשטעלט דעם דאָזיקן שטיקל פֿילם, אין וועלכן מײַזנער רעדט וועגן איר דערציִונג אין די בונדיסטישע שולן און ווי אַזוי זיי האָבן אויפֿן גאַנצן לעבן משפּיע געווען אויף איר.