יאָסקע פֿון דער טאָרהאָוויצע האָט מען אים גערופֿן בלויז צוליב „שיינקייט‟, דער אמתער נאָמען זײַנער איז געווען יאָסקע דער פֿערד גנבֿ, ווײַל אויף דער טאָרהאָוויצע האָט ער ניט איין מאָל פֿאַרקויפֿט אָדער געקויפֿט אַ געגנבֿעט פֿערד, און ער איז אויך ניט אַוועקגעפֿאָרן קיין אַמעריקע, ער איז ריכטיקער, אַנטלאָפֿן, און טאַקע צוליב אַ מיסחר אויף דער טאָרהאָוויצע.

אויף זײַן ווײַב גנענדל האָט כוטשיווקע שוין געקוקט ווי אויף אַן עגונה: יאָסקע פֿון דער טאָרהאָוויצע וועט עס אין זינען האָבן אַ ווײַב! אין אַ צײַט אַרום איז אָבער צו דער „עגונה‟ אָנגעקומען אַ בריוו פֿון אַמעריקע, אַ בילד פֿון יאָסקען אין אַ שוואַרצן פּידזשאַק, אַ האַרטן קאַפּעליוש, מיט אַ זייגער קייטל איבער דער ברוסט; אַ פּאָוויעסטקע אויף געלט, און אַן אָנזאָג אַז אין גיכן וועט ער צושיקן אַ שיפֿסקאַרטע.

פֿון אַן עגונה איז גנעדזל געוואָרן די אַמעריקאַנערקע פֿון שטעטל. זי איז געגאַנגען צו שמשון שרײַבער ער זאָל איר שרײַבן די בריוו און די אַדרעסן צו איר מאַן, און שמשון שרײַבער האָט געלייענט די בריוו פֿון יאָסקען, געשריבן די בריוו צו יאָסקען. „… און זײַ וויסן, מײַן ליבער הויכגעשעצטער געמאַל…‟ און אויך געשריבן און געלייענט דעם ענגלישן אַדרעס צו יאָסקען, וועלכער האָט זיך געפֿונען אין קלעוועלאַנד, אָהיאָ. כושטיווקער לצים האָבן דעם נאָמען גלײַך איבערגעדרייט אויף „קעלעוו־לאַנד‟ און זיך געוויצלט: גאָט שיקט צו דעם הונט זײַן וואַנט… און דעם כּלבֿ זײַן לאַנד, אָבער מאַלע וואָס כושטיווקער לצים האָבן גערעדט, וואָס שמשון שרײַבער האָט געלייענט, געשריבן האָט ער ריכטיק, אָט ווי דער אַדרעס איז אָנגעקומען, קליוולאַנד, אָהײַאָ, די בריוו זײַנע זײַנען אָנגעקומען און איין ענטפֿער אויף זײַנעם אַ בריוו איז געווען אַ שיפֿסקאַרטע פֿאַר גנענדלען.

הערמאַן יאַבלאָקאָף (1903־1981) — אַקטיאָר, דראַמאַטורג, קאָמפּאָזיטאָר, מחבר פֿונעם ליד „פּאַפּיראָסן‟.

דוד בערגעלסאָן (1884־1952) — פּראָזאַיִקער, דראַמאַטורג

אַלץ אין איינעם

כ’בין אַליין אַ גאַנצער דור
פֿון יאָרן אויפֿגאַנג און פֿאַרגיי.
איך וואַקל צווישן גליק און וויי
און וואַרט אויף דעם וקראתם דרור.

סע שפּרינגען שערבלעך אָפּ פֿון זיך
ביז אַנטבלייזט בלײַבט אַ פֿרישער לײַב
פֿאַרטײַענדיק דעם תּהום. כ’פֿאַרבלײַב:
צעשמעלצעניש און איין פּאָר שיך.

איטשע־מאיר ווײַסענבערג (1881־1938) — פּראָזע־שרײַבער, אַרויסגעגעבן און רעדאַקטירט אַ גאַצע ריי צײַטשריפֿטן און ביכער פֿון יונגע שרײַבערס אין פּוילן.

ס’האלטן ביים פארענדיגן זיך די אלימפישע שפילן אין בראזיל. צווישן די געווינער זענען געווען צוויי ישראלים וועלכע האבן אהיימגעברענגט בראנזענע מעדאלן, און א מחנה פון הונדערטער מענטשן האבן זיי אפגעווארט ביים אנקומען קיין ארץ ישראל. וואס זאגט מען אין בית מדרש וועגן דעם גאנצן איבערקערעניש? מ’זאגט גארנישט. מ’איז שטיל ווי גלייך ס’וואלט קיין זאך נישט פאסירט. די סיבה צו דער שטילקייט איז פארשטענדליך, וויבאלד פונעם בית-מדרש’דיגן פערספעקטיוו האט אויף אן אמת נישט פאסירט קיין שום אויסערגעווענליכע זאך. א פאר באנדיטן האבן זיך געשלאגן צווישן זיך. נו שוין…

די אידן אין מקווה וועלכע ווייסן יא עפעס צו זאגן וועגן דער גרויסער וועלט, בעת’ן קראצן זיך די בערד מיטן זייפל אין דער האנט (א בא’חנ’טע סצענע – איך זאג דאס נישט אויף חוזק), ווייסן אודאי צו דערציילן וועגן דער אלימפיאדע אבער זיי גלייבן אז ס’איז אין תוך גערעדט א חילול השם פאר אידן אנטיילצונעמען אין די גוי’שע שפילערייען. די באנדיטן גייען דארט אהין מיט די אלע שקצים, מ’שלאגט זיך אויס, מ’שטויסט זיך, און דער עולם פאטשט ווען עמיצער שטויסט אראפ דעם חבר זיינעם. נו, פאסט נישט פאר אידן… ס’איז נישט מער ווי דאס אז די ציוניסטן ווילן זיך פארגלייכן מיט די גויים, אבער אין בית מדרש האט דאס קיין מקום נישט.

ליבער ד״ר בערגער,

מיט אַ פּאָר יאָר צוריק האָט מײַן דאָקטער זיך דערוווּסט, אַז כ’לײַד פֿון אַנעמיע און מיר געהייסן אײַננעמען אײַזנפּילן. די פּילן האָבן טאַקע געהאָלפֿן. ווען די פּראָבלעם איז צוריקגעקומען האָב איך נאָך אַ מאָל אָנגעהויבן אײַנצונעמען אײַזן. איצט איז דער ניוואָ אײַזן אין מײַן בלוט צו הויך, אָבער כ’בין נאָך אַלץ אַנעמיש. ווי קען דאָס זײַן? וואָס איז די באַציִונג צווישן אײַזן־ניוואָען און דער אַנעמיע?

אײַער
אַנאָנימע מיט אַנעמיע
ניו־יאָרק

טײַערע „אַנאָנימע מיט אַנעמיע‟,

נאָכן זיך דורכשרײַבן מיט אײַך, פֿאַרשטיי איך שוין, אַז בדרך־כּלל, פֿילט איר זיך געזונט; דאָס הייסט, נישט אָפּגעשוואַכט, נישט מיד — נאָר מע האָט צופֿעליק אויסגעפֿונען, אַז אײַער בלוט איז „נידעריק‟ לויט די ציפֿערן. האָט מען אײַך געהייסן אײַננעמען אײַזן, נאָר די ציפֿערן האָבן זיך קוים גערירט פֿון אָרט.

צוליב אײַער עלטער, וואָס כ’האָב דאָס אויך אויסגעפֿרעגט בײַ אײַך, זײַט איר מסתּמא אַ ביסל אַנעמיש, ווײַל איר מענסטרויִרט. אײַער דאָקטער האָט באַשלאָסן אײַך אויסצושרײַבן אײַזנפּילן צו נאָרמאַליזירן דעם ציפֿער, ווײַל די פּילן זײַנען ביליק און בדרך־כּלל עפֿעקטיוו. פֿאַר וואָס איז אײַער בלוטצאָל (העמאָגלאָבין אָדער העמאַטאָקריט) נאָך אַלץ די זעלבע?

זיכער בין איך נישט, נאָר לעצטנס האָב איך געלייענט, אַז די אײַזן־טעסטן וואָס מיר ניצן, שפּיגלען אפֿשר נישט אָפּ די אמתע אײַנזאַפּונג פֿון אײַזן אין גוף. בײַ אײַך איז, דאַכט זיך, ווייניקער וויכטיק — ווײַל איר פֿילט זיך גוט, און דער נומערישער אומבאַלאַנס איז נישט פּראָבלעמאַטיש. פֿון אײַער פֿראַגע האָב איך זיך פֿאָרט עפּעס אָפּגעלערנט. מעגלעך, אַז מיר וועלן זען נײַע, מער פּינקטלעכע מינים אײַזן-טעסטן אין די קומעדיקע יאָרן.

ליבער ד״ר בערגער,

כ׳לײַד אויף ערנסטע און כראָנישע ווייטיקן אין מײַנע געלענקען. צוליב דעם נעם איך אײַן סטעראָיִד־פּילן עטלעכע מאָל אַ וואָך, במשך פֿון עטלעכע חדשים לאַנג. איצט זאָרגט מען זיך, אַז דער מעדיקאַמענט קען אַליין אַרויסרופֿן פּראָבלעמען; צום בײַשפּיל, אַ ירידה פֿון דער ביינער־געדיכטקייט. וואָס זײַנען די זיכערסטע אַלטערנאַטיוון?

אײַער
איימי אַלאַראַ
פּענסילווייניע

טײַערע איימי,

כראָנישע ווייטיקן זײַנען איינע פֿון די פֿרוסטרירנדיקסטע און שווערסטע פּראָבלעמען. אונדזערע רפֿואות טויגן אָפֿט מאָל אויף כּפּרות, און אין אונדזער סיסטעם פֿעלט אָפֿט מיטגעפֿיל און, פּראָסט־און־פּשוט — רחמנות. כ’פֿאַרשטיי אײַער מצבֿ.

עס זעט אויס, אַז איר לײַדט אויף רעוואַמאַטישן אַרטריט — אַן אָנצינדונג אין די געלענקען. אַחוץ די סטעראָיִדן וואָס איר דערמאָנט, זײַנען דאָ צוויי מינים רפֿואות. איינער נעמט אײַן, צווישן אַנדערש, דעם מעדיקאַמענט methotrexate, וואָס קען ווירקן אויפֿן האַרץ, די לונגען און לעבער. טויזנטער מענטשן האָבן פֿאַראַיאָרן אײַנגענומען דעם מעדיקאַמענט און ס’ווערט ברייט באַנוצט.

אין די לעצטע יאָרצענדליקער זײַנען אויפֿגעקומען די אַזוי־גערופֿענע ביאָלאָגישע באַהאַנדלונגען צום אָנצינדונג־אַרטריט, וואָס האַלטן אײַן דעם קערפּערלעכן אימון־אָפּרוף. אַזעלכע רפֿואות קענען זײַן עפֿעקטיוו אויך, נאָר ווערן פֿאַרבונדן מיט אַ געהעכערטער ריזיקע פֿון אינפֿעקציִעס.

בקיצור — ס׳ווענדט זיך. יעדער טיפּ מעדיקאַמענטן טראָגט מיט זיך אַ ריי מעלות און חסרונות. מע קען נישט גרינג פֿאַרסך־הכּלען, וואָס איז בעסער. דערפֿאַר מוז די פּאַציענטקע זיך אַוועקזעצן מיטן דאָקטער, אָדער אַן אַנדערן פֿאַרלאָזלעכן מומחה, און באַשליסן אירע פּריאָריטעטן.

1

דאָס אָפּשערעניש האָט שוין געהאַלטן בײַם פֿאַרענדיקט ווערן. דער דרײַ־יאָריקער אָסיפּ איז געזעסן אויף אַ הויך בענקל, דעם קאָפּ אַראָפּגעלאָזט, ווי אַ באַשטראָפֿטער, נעבעך. זײַנע אָפּגעסמיקטע בלאָנדע האָר, די „פֿלעשעלעך‟, ווי זײַן באָבע האָט עס גערופֿן, האָבן זיך צעשיט איבערן ווײַסן לײַלעך, פֿאַרפּראַוועט אַרום זײַן דאַר העלדזל, און די פֿאַרבליבענע אויפֿן קאָפּ — האָבן געשטעקט קלאָטשעסווײַז אין אַלע זײַטן.

ר׳ מאיר אָקון האָט געשײַנט; אים האָט מען דערלאַנגט דאָס שערל צו האָבן דעם זכות זײַן דער ערשטער בײַ דעם רירנדיקן מינהג, ווען זײַן אייניקל ווערט אַן עכט ייִדיש ייִד מיט פּאות און ציצית. ער האָט זיך קוים צוגערירט צו אָסיפּס קעפּל, ווי צו אַ מזוזה, און פֿאָרזיכטיק אָפּגעשניטן אַ קוטשער זײַנעם, וואָס האָט זיך לײַכט אָפּגעטיילט און זיך אַ קײַקל געטאָן איבערן לײַלעך אַראָפּ אויפֿן דיל. מזל־טובֿ!…

טוט זיך ווידעראמאל וועגן “גיוס בני ישיבות” - אז די רעגירונג אין ישראל וויל נעמען חרדישע בחורים אינעם מיליטער. מען זאמלט געלט צו פינאנצירן דעם קאמפיין דערקעגן, און מען לויפט קיין מאנהעטן פראטעסטירן קעגן דעם ישראל-קאנסיל, הלמאי די רעגירונג וועמען זי פארטרעט דערוואגט זיך אויף אזא אומ’שכל’דיגן רשעות ווי אוועקכאפן ישיבה-בחורים פון דער גמרא און זיי רעקרוטירן צום צה”ל.

בערך אזוי גייט דער ניגון. דער ניגון - דער טאן און די ווערטער - איז אויסגעבארגט געווארן פאר דער יעצטיגער מערכה פון א תקופה צוריק מיט עטליכע צענדליג יאר. דעמאלט האט זיך גערעדט פון באמת צווינגען אמת’ע ישיבה-בחורים, וואס זענען טאקע געזעצן אין ישיבה ביי דער גמרא, צום מיליטער. מיליטער האט דעמאלט אויך געמיינט דעם אלגעמיינעם צה”ל, וואו עס דינען אינאיינעם בחורים און מיידלעך און וואו ס’איז זייער שווער צו בלייבן פרום אפילו פאר עמיצן וואס איז יא אויפגעוואקסן אין א מער אפענער, צי גאר געמישטער געזעלשאפט. שוין אפגערעדט פאר א חרדישן בחור, וואס וואקסט אויף אפגעשלאסן פון דער גאס און אויסגעשלאסן פון דער געזעלשאפט ארום, פאר וועמען דאס מיליטערדינסט האט געמיינט א זיכערע גייסטיגע געפאר.

אויפוואקסנדיג אין א חסידישער פרומער שטוב, איז נישט געווען קיין סך פארוויילונגען און אקטיוויטעטן ווי, למשל, טעלעוויזיע, אינטערנעט, טעאטער, קאנצערטן, צירקן… אד״ג. אונז זע’מיר געווען צופרידן מיט דער סעריע „דערציילונגען פון צדיקים‟ און קאסעטן פון ר׳ לייבל וויינשטאק!

איך בין נישט זיכער אויב דאס איז א מעלה אדער א חסרון! 

פון איין וועגס פיל איך ווי איך האב פארפאסט אזוי סך, אבער פון דער אנדערער זייט וואלט איך קיינמאל נישט אויפגעגעבן די שעהען וואס איך בין געזעסן צוגענאגלט צום טעיפ רעקארדער און אויסגעהערט זעמל פון „די לעצטע געדאנק‟ — א שפיל פון שושן פורים וואס איז רעקארדירט געווארן אויף קאסעט און פארקויפט געווארן אין אלע געשעפטן. זעמל איז דער נאמען פון איינעם פון די כאראקטערן. איך פלעג זיך צוהערן און נאכדעם עס נאכגעזאגט ווארט ביי ווארט, און יעדע מאל עקסטער זיך צעקאטשעט פאר געלעכטער ווען זעמל רעדט פון זיין באבע צירל: „מיין באבע צירל איז א מורא׳דיגע צדיקת! זי גייט ארויס יעדן אינדערפרי מקדש זיין די לבנה…‟. אדער ווען ער גרויסט זיך מיט זיין זון: „אקיי, בייטאג לערנט ער נישט, אבער ביינאכט לערנט ער ימים ולילה…‟. די דאזיגע מאמענטן וואלט איך ווען קיינמאל נישט געהאט אויב וואלט איך זיך צוגעהערט צו „מיקי מויז‟ אדער „גרויסער פויגל‟ (ביג בערד). 

ווען איך האב ערשט געהערט פונעם ווארט אינטערנעט איז דאס מיטגעקומען מיט ווערטער ווי טריפה, גע׳אסר׳ט, טמא, רחמנא לצלן…

די קהילה מאכט דעם אינטערנעט אויסזען אזוי שרעקעוודיג אבער אינטערעסאנט! מען האלט ריזיגע אסיפות אויף דעם און מען נעמט נישט אן קינדער אין חדרים און שולעס צוליב דעם. מען איז כסדר פארנומען צו טראכטן מיט וואס נאך מען קען אויפקומען צו באקעמפן דעם אינטערנעט. מאכנדיג אזא גרויסן רעש דערפון, כאפן זיי נישט אז אין די זעלבע צייט טוען זיי דאס פראמאטירן און מאכן דעם עולם זאל דאס דווקא שטארק וועלן.

זייענדיג א קינד אין די צענערלינג יארן האט מיר דאס מוראדיג געצויגן. דעם נייגער און דאס לעכצן פאר עפעס אינטערעסאנט האט מיר געשעפשעט און אויער. איך האב זיך זייער געוואונדערט. וואס איז דאס די אינטערנעט? וואס זעט מען דארטן? עס האט מיר גענאגט און געלעכערט אין קאפ אזש איך האב זיך שוין מער נישט געקענט איינהאלטן. איך בין ארויס אויף א מיסיע צו געוואר ווערן וואס איז שוין אזוי אינטערעסאנט אויף דעם אינטערנעט וואס מיר טארן נישט זען? גאר אנטוישט בין איך געווען די ערשטע מאל איך האב זיך געזעצט צום טריפהנעם אינטערנעט! עס איז נישט געקומען צו פליען קיין לבנות מיט שטערנס אזויווי איך האב געמיינט וועט געשען. א בלאנקע ווייסע פאפיר איז געווען פאר מיינע תמימות׳דיגע אויגן. 

היינט קען איך מיך נישט באגיין אן דעם אינטערנעט. ווי אזוי וואלט איך געהאט צייט צו ערליידיגן און איינקויפן אלעס וואס איך טו דורכן אינטערנעט? און ווי אזוי וואלט איך זיך באגאנגען אן ר׳ גוגל? ווען איך ווייס נישט עפעס און איך פרעג גוגל׳ען האט ער שטענדיק גלײך אַן ענטפער פאר מיר. עס מאכט פשוט דאס לעבן גרינגער.

מיר איז איצט זייער קלאר אז ווער עס זוכט זיך צרות, אדער ווער עס זוכט צו זינדיגן, קען דאס טרעפן אן דעם אינטערנעט!  

קאַראָל טעלערמאַן ז״ל איז אויפֿגעוואַקסן אין לאָדזש, פּוילן, וווּ זי האָט צו 14 יאָר זיך אָנגעשלאָסן אינעם באַקאַנטן ייִדישן כאָר „הזמיר‟. געבוירן געוואָרן אין 1922, האָט זי געהאַט זייער אַ שווערע קינדהייט: איר פֿאָטער איז געשטאָרבן ווען זי איז געווען גאַנץ יונג און איר מאַמע איז געשטאָרבן פֿון ראַק ווען זי איז געווען 14. זי האָט אָפֿט ניט געהאַט קיין געלט אויף שיך.

אינעם „הזימר‟־כאָר (וואָס האָט עקזיסטירט פֿון 1899 ביז 1941), האָט זי זיך אויסגעלערנט צו זינגען קונסט־לידער דורכן קוקן אויף די ליפּן פֿון די אַנדערע זינגער. קיין פֿאָרמעלע וואָקאַלע טרענירונג, ניט אַפֿילו קיין איין לעקציע, האָט זי קיינמאָל ניט באַקומען. ניט געקוקט אויף דעם, איז זי געוואָרן אַן אָפֿטע סאָלאָיִסטקע בײַם כאָר.

אין דער לאָדזשער־געטאָ האָט זי זיך אויסגעלערנט כּתריאל ברױדאָס (1907־1945) ליד „געטאָ‟ פֿון איר קוזין, דעם אַקטיאָר און זינגער אַבֿרהם זיגלבלוים. זײַן ברודער איז געווען דער בונדישער פּאָליטיקער און „סיים‟־מיטגליד — אַרטור „שמואל‟ זיגלבלוים, וואָס האָט זיך גענומען דאָס לעבן אין לאָנדאָן ווי אַ פּראָטעסט קעגן דעם, וואָס די וועלט האָט גאָרניט ניט געטאָן צו העלפֿן די פּוילישע ייִדן בשעתן חורבן.

בעת דער מלחמה האָט קאַראָל פֿאַרלוירן איר איינציק קינד, אַ טאָכטער, פּערל, אָבער זי האָט זיך על־פּי־נס ווידער געטראָפֿן מיט איר מאַן מאָריס נאָך אַ צעשיידונג פֿון פֿיר יאָר. צוזאַמען האָבן זיי זיך באַזעצט אין פֿלאָרידע, וווּ קאַראָל איז געבליבן אַן אַקטיווע זינגערין.

אין 1998 האָט די פּוילישע רעגירונג צוגעטיילט אַ מעדאַל אַרטור „שמואל‟ זיגבלוים, וואָס איז פֿאַר זײַן טויט געווען דער ייִדישער רעפּרעזענטאַנט אין דער פּוילישער גלות־רעגירונג אין לאָנדאָן. אויף דער צערעמאָניע בײַם „נאַציאָנאַלן חורבן־מוזיי‟ אין וואַשינגטאָן האָט קאַראָל טעלערמאַן, צו 75 יאָר, געזונגען אַן אומפֿאַרגעסלעכן נוסח פֿון כּתריאל ברוידאָס „געטאָ‟. איר קענט הערן אַ רעקאָרדירונג פֿון איר אויפֿטריט דאָ: http://holocaustmusic.ort.org/places/ghettos/vilna/ghetto-x266b.

מיט 15 יאָר שפּעטער, אין 2013, האָט קריסטאַ וויטני, די דירעקטאָרשע פֿון דעם „פּראָיעקט פֿון געשיכטע־בל־פּה‟ בײַם „ייִדישן ביכער־צענטער‟ געהאַלטן אַן אינטערוויו מיט קאַראָל טעלערמאַן, אין וועלכן זי האָט געזונגען דאָס זעלביקע ליד. צו יענער צײַט איז טעלערמאַנס זכּרון ניט געווען אַזוי גוט און עס האָבן איר אָפֿט געפֿעלט ווערטער און נעמען. אָבער ווען קריסטאַ האָט דערמאָנט דאָס ליד „געטאָ‟, האָט זי עס גלײַך געזונגען אויף אויסנווייניק. כאָטש איר קול איז ווײַט ניט געווען אַזוי שטאַרק ווי עס איז געווען בײַם „חורבן־מוזיי‟ מיט 15 יאָר פֿריִער, איז עס געווען אַ פּרעכטיקן און אומפֿאַרגעסלעכן מאָמענט. מיט אַזאַ עמאָציע און פּאַטאָס קען נאָר זינגען אַ פֿרוי, וואָס האָט אַליין איבערגעלעבט די געטאָ וועגן וועלכער זי זינגט.

קאַראָל טעלערמאַן איז ניפֿטר געוואָרן אין 2015.

אַלען לויִס ריקמאַן, דער ייִדיש־ און ענגליש־שפּראַכיקער בינע־קינסטלער, האַלט אין אַרויפֿשטעלן אויסצוגן פֿון זײַנע אויפֿטריטן אויף „יו־טוב‟.

לעצטנס האָט ער פֿאַרעפֿנטלעכט גאָר אַ פֿאַרכאַפּנדיקע סצענע פֿון לעאָן קאָברינס פּיעסע „יאַנקל בוילע‟, אין וועלכער זײַן העלד פּרובירט אָפּצושרעקן זײַן חבֿר (געשפּילט פֿון סטיוו סטערנער) פֿון פֿירן זיך אַ ליבע מיט אַ גוייִשער פֿרוי, אין וועלכער ער איז פֿאַרליבט.

די סצענע, וואָס קומט פֿון דער טעאַטראַלישער פּאָפּורי „דער עסענץ: אַ ׳דים־סום׳ פֿון ייִדישן טעאַטער‟, גיט איבער אין אַ געשמאַקן לשון די טראַדיציאָנעלע ייִדישע מיינונג וועגן דעם גיהנום, וואָס עס דערוואַרט אַ ייִד, וואָס שלאָפֿט מיט אַ ניט־ייִדישער פֿרוי.

ס׳איז ניט קלאָר פֿונעם שטיקל, צי לעאָן קאָברין האָט אָנגעשריבן די סצענע אין 1910 אויף אַן ערנסטן צי אויף אַ הומאָריסטישן אופֿן. ס׳איז אָבער יאָ קלאָר, אַז דער אַמעריקאַנער פּובליקום, וואָס האָט עס געזען מיט 104 יאָר שפּעטער, אין אַ וועלט אין וועלכן ס׳רובֿ אַמעריקאַנער ייִדן האָבן טאַקע חתונה מיט ניט־ייִדן, האָבן די סצענע געהאַלטן פֿאַר קאָמיש. ס׳קען זײַן, אַז דער געלעכטער פֿונעם עולם האָט מער צו טאָן מיט די קאָמישע מינעס, וואָס עס מאַכט סטיוו סטערנער, איידער דעם מאַטעריאַל גופֿא.

יוסף בודקאָ (1888־1940) — מאָלער און גראַפֿיקער

ליבער ד״ר בערגער,

איך װױן אין אױסלאַנד און מוז דעריבער אָפֿט איבערפֿליִען דעם ים. בשעת לאַנגע אַעראָפּלאַן־רײַזעס װערן מײַנע פֿיס און קנעכלען אָנגעדראָלן. איך האָב מורא טאָמער דאָס איז אַ סימן אַז איך װעל אַ מאָל באַקומען אַ טראָמבאָז [DVT] בשעת אַ פֿלי. איך פּרוּװ שױן עטלעכע מיטלען; למשל, איך שטײ אױף אָפֿט בשעתן פֿלי און איך זיץ אין פֿאַרשײדענע פּאָזיציעס, אָבער דאַכט זיך, אַז עס העלפֿט נישט (אָדער נישט גענוג). טאָמער איז שײך: די שאַרנירן זענען בײַ מיר שפּירעװדיק און די װאָך שמאַרצן זײ באַזונדערש, און איך פֿיל אױך אַ סך אײַנשטשעמענישן אין פֿאַרשײדענע טײלן גוף װען איך זיץ אױף אײן אָרט אַ לאַנגע צײַט. װאָס קען איך טאָן כּדי דאָס פֿליִען זאָל נישט אַזױ שעדיקן מײַן גוף? דאַרף איך זיך זאָרגן וועגן אַ מעגלעכן טראָמבאָז?

רייזע טאָרנער
ישׂראל

טײַערע רייזע,

קודם־כּל, אַ וואָרט פֿאַר די לייענער וואָס ווייסן נישט. דײַן פֿראַגע האָט צו טאָן מיט די אַזוי־גערופֿענע DVTs, בלוט־פֿאַרגליווערונגען פֿון די טיפֿע ווענעס פֿון די פֿיס, און ווי אַזוי מע קען זיי פֿאַרהיטן. ווי דו ווייסט, קערן אַזעלכע בלוט־טראָמבאָזן אַרויסרופֿן אויפֿגעשוואָלענע שינביינען וואָס קענען זיך צערײַסן. נאָך וויכטיקער: אין געוויסע זייער זעלטענע פֿאַלן, זײַנען DVTs מסוגל אָפּצוברעכן זיך פֿון בלוט־געפֿעסל און „אַוועקפֿליסן‟ אין אַנדערע טיילן פֿון קערפּער. אַזעלכע עמבאָלוסן, וואַנדערנדיקע בלוט־פֿאַרגליווערונגען, קענען אָנטאָן שאָדנס אין לונג און מוח.

דאָס איז די שלעכטע בשׂורה. דער אמת איז, אַז געוויסע מענטשן מוזן זײַן מער אויף דער וואַך קעגן אָנגעשוואָלענע פֿיס בכלל צוליב קרענקען אין די בלוטגעפֿעסלעך (צום בײַשפּיל, צוקער־קראַנקייט אָדער אַ פֿעלער אין די אַרטעריעס). דאָס איז אויף זיי חל סײַ אין אַן עראָפּלאַן סײַ אויף דער ערד.

מענטשן וואָס זײַנען, בדרך־כּלל, געזונט מעגן אָבער וויסן אַז אַזעלכע טראָמבאָזן אויף עראָפּלאַנען זײַנען נישט אַזוי פֿאַרשפּרייט, און זייער זעלטן פֿאַרבונדן מיט סימפּטאָמען. אַן אַקאַדעמישער איבערזיכט פֿון שײַכותדיקע שטודיעס האָט באַשטעטיקט אין יאָר 2007, אַז לונג־עמבאָלוסן (DVTs וואָס וואַנדערן איבער אין די לונגען) קומען פֿאָר 27 מאָל פֿון יעדע מיליאָן פֿליִען, כּמעט אַזוי אָפֿט ווי געטראָפֿן ווערן פֿון אַ בליץ. אַ האַלב פֿון איין פּראָצענט (1 פֿון 200) פֿון אַלע DVTs פֿון פֿליִען ווערן פֿאַרבונדן מיט סימפּטאָמען בכלל.

ווי אָפֿט קומען זיי פֿאָר און וואָס פֿאַרהעכערט די ריזיקע דערפֿון? אין אַן אַנדער שטודיע דורכגעפֿירט אין בריטאַניע אין 2008, האָט מען אויסגערעכנט, אַז 50 פֿון 2,800 עראָפּלאַן־פּאַסאַזשירן האָבן געהאַט פֿיס־טראָמבאָזן, נאָר קיינער נישט מיט סימפּטאָמען. זיי קומען פֿאָר אָפֿטער אויף לענגערע פֿליִען און בײַ מענטשן מיט פּראָבלעמען אין די ווענעס און אַרטעריעס.

כּדי צו פֿאַרהיטן זיי, קען מען טאָן איין זייער עפֿעקטיווע זאַך: אָנטאָן זיך אַ פּאָר לאַנגע טעראַפּעווטישע עלאַסטישע זאָקן (בלע״ז compression stockings). די וויסנשאַפֿטלעכע ליטעראַטור ווײַזט אויף, אַז זיי טויגן זיך אויס צו פֿאַרהיטן בלוט־פֿאַרגליווערונגען אין די פֿיס. קויפֿן קען מען זיי אין אַזעלכע מאָדישע קאָלירן ווי שוואַרץ, בייזש און ברוין — אפֿשר אַ נישע פֿאַר אַ געניטן מאָדיסט.

פֿאָר זשע געזונטערהייט אָן קיין גרויסע דאגות: די פֿיס-טראָמבאָזן קומען פֿאָר זעלטן אויף די פֿליִען, ווערן בדרך־כּלל נישט פֿאַרבונדן מיט סימפּטאָמען, און קענען אויסגעמיטן ווערן דורך עלאַסטישע זאָקן.

יעקבֿ דינעזאָן (1856־1919) — שרײַבער; שאַפֿער פֿונעם סענטימענטאַלן ייִדישן ראָמאַן.

באַקענט זיך מיט אַ מוכר־ספֿרים, און מיט אַ בחורל אין אַ מאָנסי־רעסטאָראַן, און הערט אַ ביסל פֿון ר׳ ליפּאס נײַעם ניגון מיט אַ לאַטײַנישן ריטעם.

אלס א טאטע פון קינדער, זוך איך מעשה’לעך צו דערציילן פאר די קינדער, אדער מאטעריאל וואס זאל זיין פאסיג פאר זיי צו ליינען.

ביז א דור צוריק איז נאכנישט געווען קיין סך אידישע ביכלעך, און דערפאר האבן אונזערע עלטערן איינגעקויפט ביכער און שפילערייען אויף ענגליש. היינט איז שוין ברוך השם דא פילע ביכער אויף אידיש, אבער זיי זענען נישט דוקא צופרידנשטעליק. די טעמעס זענען צו ענג, די קינדישע ברייטע פאנטאזיעס ווערן איינגעשרומפן אין די ד’ אמות פון אונזער ענגער רעאליטעט, און אנשטאט צו געבן פאר די קינדער א פאר’חלומ’טן בליק צו דער גרויסער וועלט, ווערט גאר דערגרייכט דאס פארקערטע.

הגם ס’זענען דא גענוג קינדער ביכער וואס דערציילן אנעקדאטן פון א מאטעלע מיט א שימעלע, א גנענדעלע מיט א רעכעלע, זענען זיי געווענליך געצילט צו געבן א געוויסן מוסר השכל וואס שפיגלט אפ די נארמען פון דער געזעלשאפט, אן דעם וואס ס’זאל טראגן מיט זיך אן אוניווערסאלן אנזאג. איין מעשה’לע לערנט אויס קליינע מיידלעך אז דאס קלייד דארף זיין גענוג לאנג אונטער די קניען, אן אנדערע מעשה לערנט אויס די פרינציפן פון שמירת עינים פאר פינף יעריגע קינדער, און פאפולערע שפילצייגן לערנען אויס די קינדער צו שטיין ווייט פון רשעים און באשרייען ציוניסטישע סאלדאטן (נישט קיין געלעכטער..), ווי גלייך אונזער גאנצע אידישקייט און מענטשליכקייט וואלט באשטאנען פון אט די פאר מצוות.

באַקענט זיך מיט אַ מוכר־ספֿרים, און מיט אַ בחורל אין אַ מאָנסי־רעסטאָראַן, און הערט אַ ביסל פֿון ר׳ ליפּאס נײַעם ניגון מיט אַ לאַטײַנישן ריטעם.

ליבער ד״ר בערגער,

כ’זיץ אין דרויסן מיט צוויי טוץ מענטשן. פֿאַר וואָס וויל יעדער מאָסקיט זיך דווקא אָנפֿרעסן אין מיר? (קראַץ, קראַץ)

קערין טאָסאָ
באַלטימאָר, מ״ד

טײַערע קערין,

אַן אַרטיקל אין „סמיטסאָניען מאַגאַזין‟ אין 2013 האָט אויסגערעכנט עטלעכע סיבות וואָס ציִען אַ מאָסקיט צו איין מענטש מער ווי אַ צווייטן. טייל לייגן זיך אויפֿן שׂכל: אַ העכערע קערפּער־טעמפּעראַטור (צום בײַשפּיל, פֿון אַ טראָגעדיקער פֿרוי) קען זײַן אַן אַטראַקציע פֿאַר קאָמאַרן, און טייל קאָלירן אינטערעסירן זיי מער ווי אַנדערע. אַלקאָהאָל איז אַ שייכותדיקער פֿאַקטאָר, ווי אויך דאָס מאַכן פֿיזישע געניטונגען אָדער זיך אָנשטרענגען פֿיזיש, מסתּמא דערפֿאַר וואָס די־אָ אַקטיוויטעטן שיידן אויס כעמיקאַלן וואָס מאָסקיטן קענען אויפֿשפּירן.

אַ טשיקאַוועס וועגן מאָסקיטן: אויף זייערע קײַערס געפֿינט זיך אַ טאַפּערל (שפּיראָרגאַן) וואָס קען אויפֿכאַפּן קוילן־זײַערס (carbon dioxide בלע״ז) אין דער לופֿט. איין מענטש קען אַרויסאָטעמען מער קוילן־זײַערס ווי אַ צווייטער, איז דאָס אפֿשר אויך אַ השפּעה. לסוף, קען דער בלוטטיפּ פֿונעם מענטשן אויך שפּילן אַ ראָלע.

אַזוי ווי ס׳רובֿ פֿון די פֿאַקטאָרן קען מען נישט אויסמײַדן, איז מײַן עצה זיך גוט אָנצושמירן מיט אָפּטרײַבעכץ, טראָגן לאַנגע אַרבל און הנאָה האָבן פֿון דעם פּיקניק אָדער דער חופּה אונטער די שטערן. אפֿשר זאָל מען אָנהייבן אַ מאַרקע מאָדישע קליידער וואָס זײַנען דווקא „מיאוס בײַ מאָסקיטן‟!

ליבער ד״ר בערגער,

ֿפֿאַר וואָס, ווען מע גייט אין דרויסן ווען ס׳איז קאַלט, הייבן אָן רינען טרערן פֿון די אויגן? אַז מע רעדט שוין דערפֿון, פֿאַר וואָס הייבט אָן רינען פֿון דער נאָז? און איז דאָ אַן אופֿן דאָס אויסצומײַדן, אָדער צו פֿאַרהיטן קעגן דעם?

בנימין שעכטער

טײַערער בנימין,

פֿאַראַן צוויי סיבות פֿאַר וואָס ס’רינט פֿון די אויגן און דער נאָז ווען מע גייט אַרויס אויף דער קעלט. די ערשטע סיבה האָט צו טאָן מיטן ציל פֿון די לייכעץ־הײַטלעך וואָס באַלייגן די אויגן, נאָז און אַנדערע טיילן קערפּער: דורך זייערע פֿליסיקייטן, האַלטן זיי פֿײַכט יענע אָרגאַנען, וואָס טאָרן נישט אויסגעטריקנט ווערן. טרוקענע אויגן קענען דאָך שאַטן דער ריאה, און די נאָז העלפֿט אָנוואַרעמען די לופֿט, כּדי (צווישן אַנדערע זאַכן) זי זאָל אײַנזאַפּן מער זויערשטאָף (אָקסיגען). איז אַזוי: ווען ס׳ווערט קאַלט אין דרויסן, ווערט אויך טריקענער, און אונדזערע קערפּערלעכע רעפֿלעקסן דערפֿירן צו מער רינעכץ פֿון נאָז און אויגן. אַ צווייטע סיבה? ווען מע אָטעמט אין אַ קאַלטן טאָג, קאָנדענסירט אויס די וואַסער־פּאַרע וואָס אין אונדזער אָטעם און באַנעצט אונדזער פּנים…

ווי אַזוי פֿאַרהיט מען דאָס? בלײַבט אינעווייניק דאָרט וווּ ס׳איז טרוקן. פּרוּווט זיך אָנטאָן אויף אַ וואַרעמען אופֿן (ווי איציק מאַנגערס מאַמע וואָלט געזאָגט: „און דאָס ווינטער־לײַבל נעם/טו עס אָן, דו שוטה‟). פֿאַראַן אויך מעדיקאַמענטן וואָס פֿאַרמינערן די גוף־מאָלעקולן וואָס פּראָדוצירן דאָס רינעכץ; צום בײַשפּיל, „סודאַפֿעד‟, נאָר כ’וואָלט נישט געעצהט מע זאָל זיי נעמען מער ווי אַ טאָג צוויי. טראַכט וואַרעמע געדאַנקען!

אַ סך מענטשן ווילן בעסער מיינען, אַז אַלע ייִדן אין דער אַלטער היים זענען געווען אומשולדיק און תּמימותדיק. אַז מע בלעטערט אָבער דורך די אַלטע לידער, דערוויסט מען זיך גלײַך, אַז דאָס לעבן איז ווײַט ניט געווען אַזוי פּשוט, בפֿרט אין די 1920ער און 1930ער יאָרן, ווען דאָס טראַדיציאָנעלע ייִדישע לעבן אין שטעטל האָט זיך שוין כּמעט אין גאַנצן געהאַט פֿאַרענדיקט.

די קאַבאַרעטן־לידער האָבן חוזק געמאַכט פֿון אַ סך פּראָבלעמען, וואָס מע האָט צום־מערסטנס פֿאַרשוויגן אין אַנדערע ערטער. די זינגערין דזשיין פּעפּלער האָט אויסגעפֿאָרשט הונדערטער אַזעלכע לידער און אַרויסגעלאָזט נײַע רעקאָרדירונגען פֿון מער ווי אַ הונדערט פֿון זיי מיט דער אָריגינעלער מוזיק. איין ליד, „אוי מאַמעלע‟, האָט זי אַרויסגעלאָזט צוזאַמען מיט אַ חנעוודיקן אַנימאַציע־פֿילם.

דאָס ליד דערציילט פֿון אַ מאַן, וואָס גייט אויף אַ שפּאַציר מיט אַ מיידל אין וואַלד און ווערט נײַן חדשים שפּעטער אַ פֿאָטער און דאַרף מיט איר דערפֿאַר חתונה האָבן. דאָס ליד איז ווײַט ניט אַזוי גרעבלעך ווי אַנדערע ייִדישע לידער אינעם זשאַנער, שוין אָפּגערעדט פֿון אַ סך הײַנטיקע אַמעריקאַנער לידער. עס דינט אָבער יאָ ווי אַ טשיקאַוון באַווײַז, אַז אויך צווישן ייִדן זענען אַזעלכע פֿאַלן פֿאָרגעקומען.

עס זינגען ראַנדי קלאָקאָ און דזשיין פּעפּלער.