עס איז קיין ספק נישט אז וויליאמסבורג איז היינט צוטאג די קרוינשטאט פון יידיש. וויאזוי מעסט מען אזא זאך?
לאמיר כאפן א בליק וועלעכע מקומות זענען די מערסט אידיש רעדענדיגע.
אין דער חרדישער וועלט זענען פאראן דריי שטארקע יידיש רעדנדיקע צענטערס: ירושלים, אנטווערפן, און וויליאמסבורג. יידיש ווערט טאקע גערעדט אין נאך מקומות, אבער ס’איז דארט אדער אן א כאראקטער, אדער אונטער דער השפעה פון אט די דריי צענטערס.
למשל דער אידיש פון די לאנדענער חסידים איז אדער ארץ ישראל’דיג, אדער וויליאמסבורג’דיג, אדער אנטווערפעניש, דאס ביסל לאנדאנישקייט אינעם אידיש איז צו ווייניג עס צו באקרוינען אלס א זעלבסשטענדיגער כאראקטער. ביי די לאנדאנער פרויען למשל וועט די אידיש יא פארמאגן אן אייגנארטיגער “קווינישער” כאראקטער, אבער מער אלס א צווייטע שפראך צו ענגליש און נישט אלס עיקר שפראך.
בני ברק פארמאגט אויך א סך אידיש, און אביסל ווייניגער “ענג” ווי דער ירושלים’ער יידיש. דער יידיש דא איז אבער אויך אן כאראקטער, און, איז בכלל נישט די שפראך פון פרויען אדער אין שטוב פון אמתע בני ברק’ער, נאר גיכער ביי ירושלימי משפחות וואס וואוינען אין בני ברק.
ער האט צוגעזאגט פאר זיין רבין אז ער וועט קיינמאל נישט זינגען נאר ביי די טישען פון רביים און חסידישע פארברענגען, און ער האלט עס אן, ער זינגט נאר צווישין חסידים, נישט ערגעץ אנדערש.
אין די גלארייכע היסטאריע פון בעלזא חסידות, איז ניגונים און לידער, ספעציעל יידישע לידער, געווען זייער א קליינע זאך. ביי בעלזא רביים און „טישן” האט מען נישט געמאכט קיין גרויסע זאכן פון „ניגונים”. בכלל איז אין די ערשטע דרייסיג יאר נאכן וועלט קריג, כמעט נישט געווען קיין נייע הארציגע לידער אויף יידיש ביי חסידים, אלע לידער זענען געווען פון „דער אלטער היים”. אפילו וויזשניצער און חב״ד חסידים, וואס האבן זיך יא אויסגעצייכנט מיט ניגונים, עטליכע פון זיי אויף יידיש, איז אבער נישט געווען אזא זאך ווי א „נייער ניגון” אויף יידיש.
דאס אלעס איז געווען ביז ר׳ ירמי׳ דמן האט איבערגענומען דאס „היכל הנגינה”, אויפן באפעל פון זיין רבי׳ן דער בעלזער רבי שליט״א, און ער האט דערמיט געברענגט א רעוואלאציע אין די חסידישע וועלט פון נגינה, וואס האט געטוישט דעם סטיל ביי אלע חסידות׳ן אין דער וועלט.
מיט אים האט מען צוזאמענגעשטעלט א קאפעליע, א גרופע זינגער, ווי משה (מונה) ראזענבוים און הרה״ח ר׳ יוסף צבי ברייער, זיי פירן אן די ניגונים ביים טיש פון בעלזא שוין איבער פערציג יאר, און אזוי איז איבערגעדרייט געווארן פון א חסידות וואס האט גארנישט געזונגען, צו א חסידות וואס איז פול מיט נגינה אויפן העכסטען פארנעם!
אזוי ווי אלע חסידישע יידישע זינגער האט ער א סך געבויעט זיינע יידישע לידער אויפן „זיידע‟ פון די חסידישע זינגער — יום טוב עהרליך. ער האט שוין איבערגעזונגען א סך לידער פון אים, אויף זיין אייגענעם שניט, אויף די סי־די „ערליכע ניגונים”, אבער ער האט „איבער׳געאנדערשט” עטליכע פון זיינע באקאנטע לידער, וואס אויף דעם קען מען אים קריטיקירן.
זעט ווי ירמי׳ דגן בייט די ווערטער פֿון יום טוב עהרליך. אט איז דאס אריגינעלע ליד פון יום טוב עהרליך
ביי דעם באקאנטען ליד פון „יאקאב”, זינגט ר׳ יום טוב ערליך אזוי:
איך האב א טאכטער יונג און שיין, איך וועל דיר געבן פאר א כלה = דו קריגסט די שענסטע כלה אין דער וועלט = מען פירט שוין די כלה מיט גליק = אויבן אן עס זיצט די כלה
ר׳ ירמי׳ דמן זינגט דאס אזוי:
איך האב א טאכטער יונג און פיין, ס׳איז פאר דיר א שיינע שידוך = דו טוסט די שענסטע שידוך אויף דער וועלט = מען גייט שוין צו די חופה מיט גליק = אויבן אן עס זיצען אלע
ביים באקאנטן ליד „רחל רבי עקיבא׳ס פרוי” זינגט ר׳ יום טוב ערליך:
אין די מיידל, פיין און איידל = ער געפינט ביים מיידל חן = און זיין ווייבל, ווי א טייוועל = האט ר׳ עקיבא, זיין פרוי דער ליבער.
ר׳ ירמי׳ דמן זינגנט עס אזוי:
און די טאכטער אויכעט ער = א שידוך זייער שיין = און זיין בני בית, מלא חיות = האט ר׳ עקיבא, דער ראש ישיבה
גאר מערקווערדיג איז ביי די לידער פון חבלי משיח „איך פאר אהיים”. ר׳ יום טוב עהרליך וואס איז באקאנט מיט זיינע שארפע שטעלונגען קעגן די יידישע מדינה, זינגט פארוואס מען האט נישט געקענט פארן קיין ישראל נאכן וועלט קריג:
און אז מען ווערט קראנק אמאל = שרעקט מען זיך אריין גיין אין א שפיטאל
ר׳ ירמי׳ דמן וואס געהערט צום בעלזא, וואס זענען נישט שארף קעגן די יידישע מדינה, נאר זענען א טייל פון די מדינה, האט דא איבערגעטוישט, פארוואס מען האט נישט געקענט קומען וואוינען קיין ישראל נאכן וועלט קריג:
A squeaky well, an old Jewish judge who refuses to open his eyes – these are the images that the writer Yekhiel Shraybman brings to life with his vivid vignettes about his Moldavian hometown, Rashkev.
In this video he describes his years in the Yiddish theater in Bucharest, when young writers and activists from Rashkev and Chernovitz would stay at his house. He mentions the talented Bessarabian Yiddish writers of that period, especially Zelig Berditchever, the masterful folkpoet whose artistry wasn‘t yet appreciated by the literary elite, although his songs were very popular among the Bessarabian Jews.
He recounts the terrible years during and after WW II when he and his colleagues continued writing in Yiddish, even though merely writing a letter to one’s father could lead to one‘s arrest. Today, he says, the essence of every writer needs to be to bring back to life the shtetl of his ancestors, since throughout the history of East European Jewry, the shtetl served as “the cradle of Jewish nationhood in the diaspora”.
This documentary is one of ten in which acclaimed Yiddish writers and cultural figures of the pre-war generation speak openly about their lives. The films (in Yiddish with English subtitles) were directed by award-winning writer and former Forverts editor Boris Sandler and produced through the Forward Association as a DVD series called “Monologues of Yiddish Writers”.
די שיעור פאות (זייער מאס) איז גאר ברייט, רוב פון זיי וועלן קיינמאל נישט קירצער מאכן די פאות פון די נאטירליכער לענג, ווי אויך וועלן זיי עס נישט צו שטארק שיין מאכן, חוץ ביי די פארפרומטע סאטמארער, זיי וועלן יא אביסל אונטערשניידן די פאות און עס אביסל שיין מאכן מיט א קאם, אזוי האט זיי דער סאטמארער רבי געלערנט.
קיין איין חסיד וועט נישט אינטערשניידן די בארד, די באלעבאטים וועלן איינדרייען די בארד דאס צו מאכן אויסזען קירצער, אבער די גאר „פארפרומטע” וועלן געווענדליך נישט איינדרייען דעם בארד. געווענדליך וועלן די סארט אידן נישט ארבעטן אין א צו שטארק גוי׳אישער אטמאספערע, נאר בעיקר מיט היימישע אידן. א שטארקער היימישקייט נעמט ארום זייער גאנצער וועזן. טאמער גייען זיי אן א רעקל, זעט זיך אן א גרויסער טלית קטן.
אין די „עזרת נשים” (די ווייבערישע אפטיילונג) וועלן די פרויען זיין מער „בצניעות”. דאס וועט זיך בעיקר פאררופן אויף דעם קאפ צודעק, און ארץ ישראל וועט דאס בעיקר זיין א „הוילער טיכל” וואס מען זעט אויכעט ביי פארהייליגטע רעביצינס אדער טייל פרומע ספרדישע פרויען. אין חוץ לארץ וועט דאס בעיקר זיין א „שפיצל” (א טיכל מיט א סחורה וואס זעט אויס ווי האר פארנט פונעם טיכל), דאס איז שוין אביסל „אהערגעשטעלט” (חס ושלום נישט „מאדערן”) כלפי דעם הוילן טיכל.
ערוואקסענע מיידלעך וועלן גיין אדער „צוזאמענגענומענער האר” אדער צעפ, אויף א וועג וואס קוקט אויס מער „שטעטעליש” און נישט לויט א מאדע. עס איז א בא׳חן׳טער פארצייטישער בילד צו זען אין אן ערב שבת אין מאה שערים ווי די מיידעלעך מיט צעפ און לאנגע באשיידענע שעסלען (קליידער), טראגן מיט א שטעטלישער תמימות אריבער געפלאכטענע חלות צום שכינה.
געווענדליך זענען די סארט אידן גענויגט צו „קנאות”, אנטי ציוניזם. דאס גיט צו אגב צו די אויסגעטינקייט פון די וועלטליכקייט, אדער „וועלטליכע אידנטהום”. א גאנצע ריי גאר פרומע מנהגים איז איינגעפירט ביי די אידן, בעיקר אין צניעות און אין „ענייני התבדלות” (אפגעשיידקייט פון יעדער פאפולערע מאדע אדער פירונג, אפילו פאפולערע פירונגען פון פרומע אידן). אבער אויכעט הלכה’שע פרומקייטן וועט מען טיילווייז זען ביי די סארט אידן, בעיקר אין כשרות, ווערים, שעטנז (דער ביבלישער איסור פון אויסמישן וואל מיט פלאקס).
לייענענדיג דעם עדיטאריאל פון אונזער חשובע רעדאקטארשע, שרה־רחל שעכטער, ווי זי בענקט צוריק צו די אמאליגע סעקולערע יידן, האב איך זיך אויך פארבענקט נאך די סארט יידישיסטן וואס האבן געקענט דאס אמאליקע און דאס היינטיקע חסידישע לעבן. זיי זענען טאקע געווען די יידן פֿאר וועמען מענדעלע מוכר ספרים, שלום עליכם און יצחק באשעוויס האָבן געשריבן. פאר זיי האט מען געשפילט די אמאליגע יידישע פילמען און פיעסעס.
געהאט האבן זיי א ״יידישען טעם״, א טעם זקנים, געקענט גמרא און יידישע פקחות, פארשטאנען יעדע לשון קודשדיקע מליצה, גערעדט יידיש מיט א חן, געוואוסט האבן זיי פון ״דעם יידישן גאט״, און איך בין זיכער אז זיי האבן געגלייבט אין אים. ווען נישט וואלטן זיי געווארן פאלנע גוים.
די אמאליגע משכיל׳ישע יידן האבן טאקע געלאכט פון מיין לעבנס שטייגער, אבער געמאכט חוזק מיט א געשמאקן ״טעם״. א גוט ווערטל פון א ״משכיל״ האט געטראפען אין פינטעל. ווען מען האט זיי געענטפערט צו דער זאך, האבן די משכילים מיטגעלאכט. היינט איז אזא סארט סעקולערע ייד נישט דא, זיי זענען פשוט אינטערגעגאנגען.
עס זענען דא די וואס באשולדיגן דערין ״היטלער ימח שמו״, וויבאלד ער האט אויסגעראטען א דריטעל פון כלל ישראל, האט ער דערמיט אונטערגעברענגט די גאנצע ״סעקולערע יידישע וועלט״. איך האלט נישט אזוי, ער האט דאך פונקט אזוי אונטערגעברענגט חסידים און זייערע רבי׳ס, גאנצע חסידישע הויפן און זייערע אינסטיטוציעס זענען פארברענט געווארן, די חסידים האבן באוויזען צוריק אויפבויען זיך פון גארנישט, אבער די סעקולערע יידן — נישט! פארוואס? ווייל ווען מען דערווייטערט זיך פון גלויבן אין גאט, נעמט נישט צו לאנג ביז מען פארגעסט וואו מען געהערט, אויב נישט דער טאטע, דעמאלטס די קינדער, אדער די אייניקעלעך.
איך האב אויסגעהערט דעם גאנצן סדר פון יונה גאטעסמאן, עס איז פשוט צעגאנגען ביי מיר פון זיסקייט, עס ליגט אים א ״יידיש״ [לשון קודש] ווארט גוט אין מויל! ס’איז א מחיה צו הערן ווי ער זאגט די הגדה מיטן אלטן יידישן טעם. איז דען דא היינט איין סעקולערער ייד וואס זאגט אזוי געשמאק הגדה ווי ר׳ יונה?
מרת שרה רחל פרעגט: וואָס איז דער שׂכל פֿון מאַכן ברכות און דורכפֿירן רעליגיעזע ריטואַלן ווען מע גלייבט אַליין נישט אין דעם? איז דאָס נישט אַ מין נישט־אויסגעהאַלטנקייט? איך מוז מודה זיין אז עס האט מיך בארירט די תשובה פון איר טאטע, אז ער טוט עס „צוליב אײַך!‟.
איך וועל אריינלערנען מיין אייגענעם פשט אין זיינע ווערטער, מיט א טייטש פונעם גרויסן בעל שם טוב זצ״ל. גאט פרעגט: פארוואס האב איך ליב אברהם אבינו? ״כי ידעתיו למען אשר יצוה את בניו ואת ביתו אחריו ושמרו דרך השם״ (בראשית יח, יט) ווייל ער באפעלט זיינע קינדער נאך אים, היט דעם וועג פון השם.
זאגט דער בעל שם טוב פשט אזוי: ווען א גרויסער סוחר וועט זאגן אין זיין לעצטע צוואה פאר זיינע קינדער: ״איך האב טאקע געהאט אן אויסערגעוויינטלעכע הצלחה און געמאכט א סך געלט אין מיין לעבן, אבער איך בעט אייך, מיינע טייערע, מאכט מיך נישט נאך, ווייל אזא סארט ארבעט קומט אן זייער שווער מיט א סך הארעוואניע״, וועט מען דערפון פארשטיין, אז ער האט חרטה וואס ער האט אזוי שווער געארבעט, ווייל עס איז פארשטענדליך אז פאר די קינדער לאזט מען אין דער צוואה די בעסטע וואס מען וויל פאר זיי. אויב אבער ער שרייבט אין זיין צוואה: ״מיינע קינדער, גייט אין מיינע פיסטריט, פירט אייך ווי איך האב זיך געפירט״, דאן איז צו זען דערפון, אז ער איז צופרידן מיט זיין לעבן, ער וויל גיבן פאר זיינע קינדער דאס בעסטע וואס ער האט. יעצט, וויבאלד מען זעט אברהם אבינו לערנט זיינע דורות שפעטער, צו האבן אמונה אין גאט, איז א סימן אז ער האט ליב זיין גאט, ער זעט דערין הצלחה אינעם לעבן, דערפאר לאזט ער די צוואה אז יעדער זאל אים נאכטון.
א ייד האט א פינטעלע וואס בושעוועט, עס דערמאנט אים אז עס איז דא א גאט, די גאנצע וועלט שרייט אויס אז איינער האט זי באשאפען, אנדערש קען מען נישט פארשטיין פון וואנען עס קומט אזויפיל חכמה אין די וועלט. וויפיל מען זאל אפמאכן ביי זיך אז ״איך בין אן אטעאיסט״, וועט זיך דאך אויפוועקן דאס ״פינטעלע אמונה״. דער יידישער פונק ברענט אין טיפעניש פון הארץ. עס ווארט אויף די ריכטיגע מינוט עס זאל זיך אנצינדען.
יא, די אמאליגע נישט־גלויביגע יידן האָבן געהאט טענות צו גאט, אדער זענען געווען אין כעס אויף וואס גאט האט געטון. זיי האבן געזאגט אז זיי גלייבן נישט, אבער א ייד בלייבט א ייד, זיין גלויבן איז איינגעקריצט אין טיפניש פון זיין נשמה, ער קען עס נישט אויסמעקן. וויפיל מען זאל נישט פרואוון אויסלעשען דאס פייער, צינדט זיך עס צוריק אן. טאקע דערפאר האבן זיי געמאכט אזא שיינעם ״סדר״ פסח ביינאכט, דערפאר האבן זיי געמאכט א ברכה און קידוש יעדע פרייטאג צו נאכטס, ווייל דאס איז די בעסטע וואס זיי קענען לערנען פאר זייערע קינדער. יא צוליב סתירות׳דיגע פראגעס, מוזן זיי זאגן ״איך גלייב נישט״, אבער אין תוך אריין, וויל ער יא זיינע קינדער זאלן האבן אמונה, ווי ער האט געזאגט: איך פיר זיך אויף ווי א ייד — צוליב אייך!
