אין די ערשטע יארן פון חסידים אין אמעריקע, איז געווען א נארמאלע דערשיינונג, אונזערע טאטעס זאלן חול המועד גיין ארבעטן. ווי קען מען זיין אויף „ברויט אין שטוב״? האבן זיי געקלערט. דאן איז געווען גרויס ארעמקייט ביי די „גרינע״ יידן, קיינער האט זיך נישט געקענט פארגינען א טאג נישט צו ארבעטן. חוץ דעם זענען די ארבעטגעבער געווען א סך שטרענגער. די „גרינע״ האבן געארבעט ביי יידן וואס האבן געוואוסט די טרוקענע הלכה, אז פאר א „דבר האבד״, אן ארבעט וואס אויב מען טוט עס נישט היינט, ברענגט עס א געלט שאדן, מען מעג ארבעטן אין חול המועד, האט מען זיי נישט געקענט איינרעדן „לאקשן אין בויך״, אז מען טאר נישט ארבעטן אין חול המועד.

היינט איז אנדערע צייטן, חסידים שטייען אין א געוויסן זין „אויף די אייגענע פיס״. זייער א סך ארבעטן ביי פירמעס פון חסידים וואס זענען נישט מקפיד, אבער אויך נישט־יידישע ארבעטגעבער וועלן האבן פארשטענדעניש, אז לויט די הלכה קען מען נישט ארבעטן א גאנצן פסח, בלייבן די מענער אינדערהיים.

ס׳איז שטענדיק אינטערעסאַנט צו קוקן אויף „יו־טוב‟ און זען, וועלכע פֿילמען אויף ייִדיש ווערן גאָר פּאָפּולער. כּדי אַ פֿילם זאָל ווערן פּאָפּולער בײַם ברייטן עולם, וואָס קען ניט קיין ייִדיש, און אַפֿילו געזען ווערן הונדערטער טויזנטער מאָל, דאַרף ער געוויינטלעך זײַן אָדער נאָסטאַלגיש, אָדער הומאָריסטיש.

„בית־לייוויק,‟ דער פֿאַראיין פֿון ייִדישע שרײַבער און זשורנאַליסטן אין ישׂראל, פֿירט שוין עטלעכע חדשים דורך אַ ריי עפֿנטלעכע ספּעקטאַקלען מיטן נאָמען „אסתּרס קאַבאַרעט,‟אין וועלכע אַקטיאָרן, זינגער און אַקאַדעמיקער פֿאַרווײַלן דעם עולם מיט סקיצעס און לידער פֿאַרבונדן מיט אַ געוויסער טעמע.

לעצטנס האָט מען געווידמעט אַן אָוונט אַבֿרהם גאָלדפֿאַדען, דעם גרינדער פֿונעם מאָדערנעם ייִדישן טעאַטער.

געשען איז דאָס בײַם סוף פֿון די צוואָנציקער יאָרן פֿונעם פֿאַרגאַנגענעם יאָרהונדערט.

אַ גרופּע סאָציאָלאָגן פֿון הײַדלבערגער אוניווערסיטעט האָבן געפֿירט אַן עקספּערימענט מיט אַ מחלוקתדיקער מאָראַלישער גילטיקייט. זיי האָבן צעטיילט די סטודענטן פֿונעם ערשטן יאָר אינעם אָפּטייל, אויף צוויי נישט־גלײַכע גרופּעס. ביידע גרופּעס האָבן געהאַט די זעלבע לימודים־פּראָגראַם, אָבער פֿאַרשיידענע געזעלשאַפֿטלעכע חיובֿים. אַחוץ זייער אָנספֿקדיקער געטרײַשאַפֿט צום אָפּטייל און צום אוניווערסיטעט, האָט מען געפֿאָדערט פֿון דער מיעוט־גרופּע אויך אָנטייל צו נעמען יעדע וואָך אין באַזונדערע קלאַסן. מע האָט זיי געגעבן צו פֿאַרשטיין אַז פֿאַרפֿעלונגען וועלן מיינען דורכפֿאַלן דאָס גאַנצע יאָר.

אין די קלאַסן, וואָס זענען פֿאָרגעקומען דווקא פֿרי אין דער פֿרי, שפּעט בײַ נאַכט אָדער אין סוף־וואָכן, האָבן די לערערס זיך באַמיט צו כאָווען אַ בשותּפֿותדיק געפֿיל פֿון ברודערשאַפֿט צווישן די סטודענטן. בײַם אָנהייב פֿון יעדער טרעפֿונג, האָבן זיי צוזאַמען מתפּלל געווען שטייענדיק פֿאַר אַ לאָגאָ וואָס האָט סימבאָליזירט די גרופּע - אַ ריז וואָס טראָגט אַ פֿעלדז. אויף די העמדער האָט מען געהייסן די סטודענטן טראָגן אַ שפּילקע מיט אַ מאָדנעם געאָמעטרישן סימבאָל. באַלד האָבן די סטודענטן זיך דערקענט אין די קאָרידאָרן, און גענומען העלפֿן זייערע ברידער בײַ פֿאַרשיידענע שוועריקייטן. זיי האָבן אויך אָנגענומען דעם גלויבן אַז די הצלחה פֿון דער גרופּע איז אָפּהענגיק פֿון דער הצלחה פֿון יעדן איינעם פֿון אירע מיטגלידער. די פֿאָרשערס האָבן באַמערקט אַז עטלעכע וואָכן נאָכן אָנהייב, האָבן די סטודענטן שוין אַליין פֿאַרטיידיקט די טרעפֿונגען, און געוואַרט אומגעדולדיק אויף זיי.

פֿאַר דער מערהייט־גרופּע האָבן די לערערס אונטערגעשטראָכן די וויכטיקייט פֿון סאָלידאַריטעט צווישן אַלע סטודענטן, אָן אַן אויסנאַם. פֿאַרשיידענע געזעלשאַפֿטלעכע אונטערנעמונגען - אַ מסיבה אין אַ שענק צי אַ פּיקניק לעבן דעם טײַך - האָבן געפֿירט צו צוזאַמענשטויסן צווישן דעם מיעוט און דער מערהייט. מע האָט באַמערקט אַז דער מיעוט טיילט זיך אָפּ פֿון אַלעמען, און דער פֿאַרדראָס פֿון דער מערהייט איז געוואָרן וואָס אַ מאָל גרעסער. נישט בײַ אַלע סטודענטן פֿון דער מערהייט־גרופּע איז געווען וויכטיק אָנטייל צו נעמען אין די פֿאַרשיידענע אַקטיוויטעטן, אָבער זעענדיק די סטודענטן וואָס פֿאַרפֿעלן זיי בכּיוון, האָבן זיי גענומען דווקא פּריידיקן אַז זיי זענען יאָ נייטיק. אַ צעשפּרייטע מיינונג איז געווען אַז ס’זענען דאָ צו פֿיל מיעוטניקעס, און זיי האָבן צו פֿיל מאַכט אין זייערע הענט.

ערגעץ ווען האָט אַ סטודענט פֿון דער מערהייט־גרופּע זיך אַרײַנגעשמוגלט אין איינער פֿון די טרעפֿונגען פֿונעם מיעוט, און שפּעטער אָנגעשריבן וואָס ער האָט דאָרטן געהערט. דעם טעקסט האָט מען באַלד קאָפּירט און שנעל פֿאַרשפּרייט צווישן די מיטגלידער פֿון דער מערהייט. ווען די פֿאָרשערס האָבן פֿאַרגלײַכט אין דער לאַבאָראַטאָריע דעם טעקסט און דעם עכטן פּראָטאָקאָל פֿון דער טרעפֿונג, האָבן זיי באַלד באַמערקט אַז ס’רוב פֿונעם „באַריכט‟ איז געווען אין גאַנצן פֿאַלש. עטלעכע פֿון זיי האָבן געהאַלטן אַז דאָס איז געווען צוליב די שוועריקייטן בײַם סטודענט אַלץ אויפֿצוכאַפּן, פֿון זײַן באַהעלטעניש אין אַלמער. אַנדערע האָבן געטענהט אַז דווקא צוליב דער שטאַרקער שטרעבונג צו אַנטדעקן דעם אמת, האָט דער סטודענט אַ סך פֿון די פּרטים אַליין צוגעטראַכט. אַזוי צי אַזוי האָט מען שוין געוואָרפֿן אויף דער מיעוט-גרופּע שרעקלעכע באַשולדיקונגען: אַז זיי זענען פּאַראַזיטן, פֿאַררעטער און אַז זיי פּרוּוון איבערצונעמען דעם אוניווערסיטעט מיט גוואַלד, ווי סאָוועטישע געהיים־אַגענטן.

די פֿאָרשערס, האָבנדיק מורא צו פֿאַרלירן קאָנטראָל אויף דעם עקספּערימענט, האָבן פֿאַרזאַמלט די סטודענטן און זיי דערקלערט אַז דאָס זענען פֿאַלשע באַשולדיקונגען. אַ קינצלעכן שלום צווישן די גרופּעס האָט מען דערקלערט מיט אַ האַנטדרוק, אָבער אונטער דעם אויבנאויף האָט שוין געיויערט אַ שׂינאה וואָס האָט זיך שוין געהאַט פֿאַרשפּרייט במשך פֿון אַנדערטהאַלבן סעמעסטערס. די מערהייט־מיטגלידער האָבן זיך געהאַלטן ווײַט פֿון די מיעוטניקעס און געזען אין זיי בלוט־שׂונאים. די מיעוטניקעס, פֿון זייער זײַט, האָבן בעסער ליב געהאַט צו פֿאַרברענגען צווישן זיך, און אַנטוויקלט אַן אימאַזש פֿון זיך ווי קורבנות אָדער הייליקע משולחים. דערווײַל האָבן זיי אויך אָנגעהויבן זיך פֿאַרלאָזן לאַנגע טשופּרינעס וואָס זענען אין גיכן געוואָרן זייער סימן־מובֿהק.

אויפֿן סיום־הזמן פֿונעם ערשטן יאָר, האָבן די פֿאָרשערס סוף־כּל־סוף אַנטפּלעקט פֿאַר די סטודענטן דעם אמת וועגן דעם עקספּערימענט מיט אַלע פּרטים און וויסנשאַפֿטלעכע מסקנות. די סטודענטן האָבן נישט געקאָנט גלייבן אַז די אַלע באַטײַטיקע איבערלעבונגען זענען געווען נישט מער ווי אַ פּינקטלעך פּלאַנירטער עקספּערימענט. זיי האָבן מודה זײַן אַז דער עקספּערימענט איז טאַקע געווען געניאַל, און אַז זיי האָבן זיך אָפּגעלערנט פֿון אים אָן אַ שיעור מער ווי וואָס זיי וואָלטן זיך געלערנט אויפֿן געוויינטלעכן אופֿן.

אַנדערע סטודענטן האָבן אָבער זיך אָפּגעזאָגט שלום צו מאַכן מיטן אמת. צווישן די מיעוטניקעס איז געבליבן אַן עקשנותדיקער קערן וואָס האָט געטענהט אַז די בשׂורה פֿון די פּראָפֿעסאָרן איז אַ פֿאַלשע. דאָס אויסגעטראַכטע מעשׂהלע וועגן עפּעס אַן עקספּערימענט, האָבן זיי געזאָגט, איז נישט מער ווי אַ נײַער אופֿן אײַנצוברעכן דעם ווילן פֿון דער גרופּע, און קעמפֿן קעגן די קולטורעלע און געזעלשאַפֿטלעכע ווערטן וואָס זיי האָבן דעם אוניווערסיטעט געגעבן. זיי האָבן געטענהט אַז די „מיטלמאָסיקע‟ מערהייט און דער קאָנסערוואַטיווער אוניווערסיטעט האָבן פּשוט מורא פֿון דער „מוטיקער רעוואָלוציאָנערער בשׂורה‟.

במשך פֿון די ווײַטערדיקע לערניאָרן האָט דער קערן בשתּיקה ווײַטער געפֿירט זײַן שליחות. קלאַנגען וועגן סודותדיקע טרעפֿונגען האָבן זיך שנעל פֿאַרשפּרייט צווישן די סטודענטן. דער אוניווערסיטעט האָט שטאַרק געקעמפֿט קעגן דער גרופּע און אַרויסגעוואָרפֿן סטודענטן וואָס מע האָט חושד געווען אַז זיי געהערן צו איר. מ׳האָט געמסרט געוויסע מענטשן, פֿאַרשעמט אַנדערע, און בכלל האָט געהערשט אַן אַטמאָספֿער פֿון מכשפֿות-געיעג. ערגעץ ווען האָט דער אוניווערסיטעט פּראָקלאַמירט אַז עס איז אים געראָטן אָפּצורײניקן דעם קאַמפּוס פֿון די לעצטע שפּורן פֿונעם אָנשיקעניש, אָבער דווקא דעמאָלט האָט אָנגעהויבן דער אמתער אויפֿבלי פֿון דער „הײַדלבערג־גרופּע‟.

די מיעוטניקעס וואָס האָבן גראַדויִרט „קום־לאַוּדע‟, האָבן זיך אַרויפֿגעאַרבעט און אָנגענומען וויכטיקע פּאָזיציעס אין דער געשעפֿטוועלט און בײַ די נאַציאָנאַלע אינסטיטוציעס. די „הײַדלבערג־גרופּע‟ איז געוואָרן אַן אַלוועלטלעכער געהיים-פֿאַראײן. אַזעלעכע פֿאַראײנען האָבן זייערע אייגענע כּללים. אונטערערדישע שטראָמען פֿאַרבינדן איינער מיטן אַנדערן. די „הײַדלבערג־גרופּע‟ האָט אויך אַנטדעקט פֿון ס’נײַ אירע באַציוּנגען צו די פֿרײַמײַערס („פֿרימייסאָנס‟, בלע״ז), צו די טעמפּלערס און צו שלמה המלך, און געשאַפֿן פֿאַר זיך אַ קדמונישע אידענטיטעט. זייערע איבערלעבונגען פֿון די ערשטע יאָרן אין אוניווערסיטעט האָבן זיי געגעבן אימפּעט צו קעמפֿן נאָך מאַכט וווּ עס זאָל נישט זײַן אויף דער וועלט, כּדי צו באַשיצן זייערע ברידער אין דער גרופּע פֿון פּאָליטישע רדיפֿות. זיי האָבן אײַנגענומען שליסל-פּאָזיציעס אין פּאָליטיק, אַקאַדעמיע און עקאָנאָמיע.

אין געהיים האָבן זיי געאַרבעט כּדי צו צעשטערן יעדע אָרגאַניזאַציע וואָס איז נישט זייערע. עס קאָן זײַן אַז עטלעכע פֿון זיי זענען אַפֿילו געווען צווישן די פֿירערס פֿון דער עקאָנאָמישער רעוואָלוציע אין די אַכציקער יאָרן. טייל מענטשן פֿאַרבינדן זיי אויך אַמאָל מיט דער קאַלטער מלחמה, מיטן אַטענטאַט אויף קענעדי, מיט פּינאָשעס איבערקערעניש אין טשילע און מיט דעם טעראָר־אַטענטאַט אויף די צווילינג טורעמס אין ניו־יאָרק.

איך בין א קנאפער מומחה אין ביימער. איך האב הנאה פון שיינע ביימער, איך לייג אבער נישט צו קיין קאפ צו דערקענען די שטריכן פון די פארשידענע מינים ביימער.

אויפגעוואקסן בין איך אין די קאלטע צפונדיקע מדינות: ניו יארק, ענגלאנד, בעלגיע און קאנאדע. ווען איך בין צום ערשטן מאל געקומען קיין ארץ ישראל איז מיין בליק באלד געפאלן אויף דעם “טייטלבוים”, אדער ריכטיגער — דעם פאלמענבוים. דאס איז שוין יא א בוים מיט א כאראקטער, עס איז אזוי אנדערש פון אלע אנדערע ביימער, א גראדער הויכער שטאם אן צווייגן, מיט אינטרעסאנטע סיסטעמאטישע שיכטן טיילמאל ענדליך צו אן אנאנאס, מיט א קרוין ביים שפיץ, ווי פון „גרינע פעדערן‟. דער סארט בוים פלעג איך נאר זען אין די קינדערביכער וועלעכע מאלן אפ די געשעענישן פון חומש. צו זען דעם לעגענדארן בוים לעבעדיג איז געווען א ספעציעלער איבערלעבעניש.

מיט דער צייט האב איך פארשטאנען אז א טייטלבוים איז דער סימבאל פון א ווארימען לאנד. איך האב מיך אויך אויסגעלערנט אז נישט יעדער בוים אן צווייגן און מיט גרויסע בלעטער ארום און ארום ביים שפיץ איז טאקע א טייטלבוים. דעם טעות האב איך גענומען פון דעם סאטמארן לאגא.

ווי באקאנט איז דער נאמען פון די סאטמארער רבי’ס “טייטלבוים”. די חסידים וועלעכע האבן צוערשט געמאלן דעם לאגא האבן, ווייזט אויס, נישט געוואוסט דעם אונטערשייד צווישן דעם ספעציפישן טייטלבוים און דעם מער אלגעמיינעם פאלמענבוים, אזוי אז דער “טייטלבוים” פון דער סאטמארער סימבאל קען האבן דעם פארעם פון כל מיני פאלמענביימער, אריינגערעכנט אזעלכע סארטן וועלעכע זענען היפש ווייט פון דעם ווי עס זעט אויס א טייטלבוים. דאס איז ווארשיינליך אויכעט די סיבה פארוואס די באקאנטע שטרימפ וואס די סאטמארער פרויען טראגן, ווערט אנגערופן “פאלם שטרימפ” אלס איבערטייטש פון “טייטלבוים שטרימפ”. די חסידים האבן, ווייזט אויס, נישט געוואוסט די אונטערשיידן צווישן א ספעציפישן טייטלבוים און דער אלגעמיינער פאלם משפחה.

פארנדיג מיטן אויטא צום ערשטן מאל פון די צפון אמעריקאנער שטאטן צו די דרום’דיגע, זעענדיג די ערשטע פאלמענביימער מיט די גרינע קריינדלעך אין די הייכן אונטער דעם העל בלויען הימל, בין איך פשוט ווי פארשיכורט געווארן. עס איז א סימן אז מען האט דערגרייכט די טויערן צום ווארימען עקזאטישן דרום. איך וויל כמעט קושן די ערד פאר שמחה, עס שפירט פאר א וויילע ווי מע האט דערגרייכט די טויערן פון גן עדן, מען קומט אריין אין א צווייטער מציאות.

דער פאלמענבוים וואס שטייט פאר מיין פענסטער דערמאנט מיר זייער קלאר אז איך געפין זיך אין אן אנדערער קלימאט פון וואו איך בין אויפגעוואקסן אלע יארן, דאס איז דער סוב טראפישער קלימאט.

אט דער לעגענדארער בוים וואס ביז יעצט פלעג איך אים זען נאר אויף רעקלאמעס פון קאריבישע אינזלען, די בייגעוודיקע פאלמעס אויף די גאלדענע ברעגן זאמד אונטערן נאקעטן שארף בלויען הימל, ווי שירעמעס איבער דרויסנדיגע זומער רעסטאראנען, אט די ביימער שטייען איצט פאר מיין פענסטער. 

איך האב מיך ממש פארליבט אין דעם בוים. יעדעס מאל וואס איך גיי עס דורך באטאפ איך אים, עס שפירט זיך פאר מיר עפעס נישט עכט, עפעס פון אונטער דעם סמבטיון, פון יענער וועלט, פון פאנטאזיע ביכער. 

אין ביבלישן לשון ווערט א פאלמענבוים אנגערופן “דקל”. עס קלינגט ענדליך צו “דגל” — א פאן. אפשר איז דאס אזוי ווייל גלייך ווי א פאן, איז דער פאלמענבוים ווי א שטאנג מיטן אינהאלט ביים שפיץ.

דער דקל, דער פאלם, איז א גאר חשוב’ער בוים אין א סך קולטורן, אריינגערעכנט דער יידישער. דאס איז דערפאר ווייל יעדער חלק פון פאלם קען מען ניצן: די האלץ, די בלעטער, די פירות (וואס האבן וואונדערליכע היילונגס מיטלען). אויכעט דער קאקוסנוס וואקסט אויף א פאלמענבוים, און פארשטייט זיך, די באקאנטע “פאלם אויל” און “פאלם וואקס”. 

דער פאלמענבוים פון תנ”ך איז דער “טייטלבוים”. טאמער איז דער צעדערבוים דער קעניג פון די ביבלישע ביימער, איז דער טייטלבוים די קעניגין פון די ביבלישע ביימער. אן ערליכער מענטש ווערט אין תהילים ציגעגליכן צו א צעדער און א טייטלבוים: „א צדיק וועט ווי א טייטלבוים בליען, און ווי א צעדער אין לבנון שפראצן”. דער תמר איז איינע פון די זיבן אויסדערוויילטע פירות פון ארץ ישראל, און זיינע בלעטער ווערן געניצט לכבוד סוכות.

אויכעט ביי די קריסטן און מוסלעמענער, אפשטאמיגע פון די ביבלישע לענדער, איז דער תמר — טייטלבוים — א קוואל פון קולטור. די קריסטן ניצן טייטלבלעטער פאר פאסחא (איסטער) באצירונגען. די קאראן פארגלייכט אן ערליכן מוסלומענער צו א טייטל, און אויף וואס פאסט א מוסלימענער אויס אום ראמאדאן? טאקע מיט א טייטל, אזוי האט זיך מוכאמאד געפירט. 

א שיין אראביש ווערטל גייט אזוי: דער טייטלבוים, זיין פיס איז אין וואסער, זיין קאפ איז אין פייער!

די אלטע עגיפטער האבן געגלויבט אז דער פאלמענבוים פארמאגט ספעציעלע היילונגס קראפטן, און מיסטישע כוחות. עס פלעגט זיין איינגעפירט זיך צו באהענגען מיט פאלמענבלעטער, און צו באשמירן די מתים מיט פאלם אויל פאר א גרינגן וועג צום עולם הבא.

אויך קאבאליסטן האבן פארוויקלט דעם פאלמענבוים מיט מיסטישע סודות, ספעציעל דעם ביבלישן טייטלבוים, רעדנדיג פון דעם “נקבה” טייטלבוים, וואס גיט די פירות, און דעם “זכר” וואס גיט די בלי שטויב. וואס דארף מען מער אז די נביאה’טע דבורה פלעגט זאגן נביאות אונטער א טייטלבוים.

צוליב דעם וואָס עס פֿאַלט באַלד אויס דער 75סטער יאָרטאָג פֿונעם וואַרשעווער געטאָ־אויפֿשטאַנד שטעלן מיר דאָ אַרויף פֿאַרשידענע נוסחאָות פֿון הירש גליקס „פּאַרטיזאַנער הימען.‟

ס׳איז דאָ פּשוט צו פֿיל צו דערציילן אין אַ קליין אַרטיקעלע וועגן דעם ליד און דעם גורל פֿון די, וועלכע האָבן עס לכתּחילה געזונגען אין ווילנער געטאָ. די גאַנצע געשיכטע פֿונעם ליד און פֿונעם מחבר הירש גליק (1922—1944) האָט מען אין ערגעץ ניט דערציילט אויף אַ געהעריקן אופֿן. עס וואַרט אויף דעם באמת אַ גאַנץ בוך, צי אַפֿילו, אַ האָליוווּד־פֿילם.

מע קען זיך אָבער יאָ צוהערן צו די גבֿית־עדות פֿון אַ געוועזענער פּאַרטיזאַנערין פֿון ווילנער געטאָ, וואָס האָט גוט געקענט הירש גליק און וואָס איז געווען איינע פֿון די ערשטע צו הערן זײַן ליד. רחל מאַרגאָליס (1921—2015) איז אויפֿגעוואַקסן אין ווילנע. בײַם אָנהייב פֿון דער דײַטשישער אָקופּאַציע איז איר געלונגען זיך צו באַהאַלטן בײַ אַ קריסטלעכער משפּחה אויף דער אַרישער זײַט. אין 1942 האָט זי אָבער באַשלאָסן, אַז זי קען ווײַטער ניט לעבן אָפּגעריסן פֿון איר משפּחה און די אַנדערע ווילנער ייִדן און איז פֿרײַוויליק צוריק אַרײַן אין געטאָ, וווּ זי האָט זיך אין גיכן אָנגעשלאָסן אין די רייען פֿון דער „פֿאַראייניקטער פּאַרטיזאַנער אָרגאַניזאַציע‟ צוזאַמען מיט אַבֿרהם סוצקעווער, אַבאַ קאָוונער, שמערקע קאַטשערגינסקי און די אַנדערע ווילנער פּאַרטיזאַנער. זי האָט איבערגעלעבט די מלחמה, קעמפֿנדיק אין די וועלדער אַרום ווילנע, און איז דאָרט געבליבן נאָכן קריג, וווּ זי האָט געקראָגן אַ דאָקטאָראַט אין ביאָלאָגיע און געלערנט אין אַן אָרטיקער מיטלשול. זי האָט אויך געהאָלפֿן מיטצוגרינדן דעם ווילנער חורבן־מוזיי און האָט אָפֿט באַזוכט איר היימשטאָט נאָך דעם, וואָס זי האָט עולה געווען קיין ישׂראל, כּדי צו לערנען ייִדיש־סטודענטן און די אָרטיקע ייִדן וועגן דעם אַמאָליקן ירושלים ד׳ליטא און וועגן אירע איבערלעבונגען ווי אַ פּאַרטיזאַנערין.

הײַיאָר מערקט מען אָפּ דעם 75סטן יאָרטאָג פֿונעם וואַרשעווער געטאָ־אויפֿשטאַנד. צוליב דעם, וואָס דער פּינקטלעכער יאָרטאָג איז דאָנערשטיק, דעם 19טן אַפּריל, די קומענדיקע וואָך, שטעלן מיר צו אַ זעלטענעם פֿילם, אין וועלכן די אַקטריסע הדסה קעסטין לייענט פֿאָר בינעם העלערס האַרץ־רײַסנדיק ליד וועגן דעם אויפֿשטאַנד בעת אַ וואָרט־קאָנצערט בײַם „ייִדישן קולטור־קלוב‟ אין לאָס־אַנדזשעלעס אין 1990.

בינעם העלער איז אַליין ניט געווען אין וואַרשעווער געטאָ, אָבער ס׳רובֿ פֿון זײַן משפּחה, אַרײַנגערעכנט זײַן מאַמע, ברידער און שוועסטער, פּלימעניקעס און פּלימעניצעס, זענען דאָרטן פֿאַרשפּאַרט געווען און שפּעטער אומגעקומען. אינעם ליד „אין וואַרשעווער געטאָ איז איצט חודש ניסן‟ שילדערט ער ווי אַזוי ס׳האָט בײַ זיי אפֿשר אויסגעזען דער לעצטער פּסח, און ער פֿאַרבינדט דערבײַ די גרויליקע געשעענישן אין דער געטאָ מיט דער געשיכטע, וואָס ס׳ווערט דערציילט בײַם פּסחדיקן סדר. ס׳איז אַ ליד, וואָס איז כּדאַי צו הערן יעדעס יאָר, סײַ אויפֿן יאָרטאָג פֿונעם אויפֿשטאַנד, סײַ בײַם סדר גופֿא.

אין אַפּריל 1958 איז מאָטל מורשטיין, אַ לעבן געבליבענער פֿון פּיעסק, בײַגעווען אַ הזכּרה־צערעמאָניע אין וואַרשע לכּבֿוד 15 יאָר זינט דעם וואַרשעווער געטאָ־אויפֿשטאַנד. אין דער בראָשור פֿון דער פּראָגראַם האָט ער געלייענט אַ ליד פֿונעם פּוילישן פּאָעט, וולאַדיסלאַוו בראָניעווסקי, Zydom Polskim (צו די פּוילישע ייִדן). דאָס ליד איז אים אַזוי געפֿעלן געוואָרן אַז ער האָט עס לעצטנס איבערגעזעצט אויף ייִדיש ווי אַן אופֿן אָפּצומערקן דאָס 75סטע יאָר זינט דעם אויפֿשטאַנד.

צו די פּוילישע ייִדן

פֿון די פּוילישע שטעט און שטעטלעך
הערט מען ניט געשרייען פֿון ייאוש
זיי זענען געפֿאַלן אַזוי ווי אַ קאַמפֿס באַטאַליאָן
די וואַרשעווער פֿאַרטיידיקער פֿון געטאָ.

מײַנע ווערטער זענען אין בלוט אײַנגעטונקען
און מײַן האַרץ אין אַ גרויס געוויין
פֿאַר אײַך די פּוילישע ייִדן
אַ פּוילישער וואָגלענדיקער פּאָעט.

איר האָט אויפֿגעהויבן אַ שטיין
און געוואָרפֿן אויף דעם קאַנאָנען־וואַרפֿער
וואָס האָט אָנגעשטעלט זײַן האַרמאַט
צו צעשטערן אײַער הויז אין גאַנצן.

די יורשים פֿון די מכּבייער
אויך איר זײַט פֿעיִק צו שטאַרבן
און אָנהייבן אַ קאַמף אָן שום האָפֿענונג
אין סעפּטעמבער באַגינען.

איר האָט וואָס מען דאַרף אויסצוקריצן
ווי אויף אַ מצבֿה אין פּוילישן זכּרון
אַ בשותּפֿותדיק הויז האָט מען אונדז רויִנירט
און דאָס בלוט פֿאַרגאָסענע פֿאַרברידערט אונדז.

ס׳פֿאַראייניקט אונדז די עקזעקוציע־וואַנט
ס׳פֿאַראייניקט אונדז דאַכאַו און אָשוויענטשים
יעדער קבֿר אָן אַ נאָמען
און יעדע קראַטע אין טורמע

צוזאַמען וועט אַ לײַכט טאָן דער הימל
איבער דער חרובֿער וואַרשע
ווען מיר וועלן פֿאַרענדיקן מיט אַ נצחון
אונדזער בלוטיקן פֿיליאָריקן קאַמף.

יעדער מענטש וועט באַקומען פֿרײַהייט
אַ שטיקל ברויט און רעכט
און אויפֿקומען וועט איין ראַסע — די העכסטע!
מענטשן איידעלע און נאָבעלע.

די טעג פּראַוועט מען 70 יאָר זינט דער גרינדונג פֿון מדינת־ישׂראל. לכּבֿוד דער אומאָפּהענגיקייט־פֿײַערונג „יום־העצמאות‟ שטעלן מיר פֿאָר אַ פּאָר באַקאַנטע ישׂראלדיקע לידער אויף ייִדיש.

די לידער האָט געזונגען דער פּאָפּולערער ישׂראלדיקער זינגער דוד עשת אויף צוויי פֿון זײַנע פּלאַטעס געווידמעט די ישׂראלדיקע לידער אין דער ייִדישער איבערזעצונג.

עשת איז געבוירן געוואָרן אין טשערנאָוויץ אין 1933. פֿון דער היים האָט ער געהייסן דוד אײַזנקראַפֿט. אין 1950 האָט ער, צוזאַמען מיט זײַנע עלטערן, עולה געווען קיין ישׂראל. נאָכן דינען צוויי יאָר אין צה׳׳ל האָט ער אַ דאַנק זײַן שיין קול געפֿונען אַרבעט ווי אַ זינגער. צוליב זײַן שווערן אַקצענט אויף העברעיִש האָט מען אים אָבער ניט געוואָלט רעקאָרדירן. איז ער אַריבער אויף מאַמע־לשון און געפֿונען אַן אינטערעסאַנטע נישע, אַרויסלאָזנדיק די סאַמע פּאָפּולערסטע העברעיִשע לידער אין דער ייִדישער איבערזעצונג. זײַן גרעסטער שלאַגער איז געווען זײַן ייִדישער נוסח פֿון נעמי שמרס „ירושלים של זהבֿ‟, וואָס איז געווען די סאַמע פּאָפּולערסטע פּלאַטע אויף ייִדיש אין דער ישׂראלדיקער געשיכטע.

ניט געקוקט אויף זײַן פּאָפּולעריטעט אין ישׂראל און צווישן זײַנע ייִדיש־רעדנדיקע אָנהענגער איבער דער גאָרער וועלט, איז עשת הײַנט כּמעט אין גאַנצן פֿאַרגעסן געוואָרן. איין סיבה דערפֿאַר איז, וואָס ער האָט מורא געהאַט אויפֿצוטרעטן אויף דער בינע און ס׳איז געווען זייער שווער אין ישׂראל צו יענער צײַט צו זײַן אַ שטערן, אויב מע זינגט ניט אויף קיין קאָנצערטן. דערצו האָט ער געזונגען, דער עיקר, אויף ייִדיש, און דער עולם וואָס זוכט אויס די אַלטע ייִדישע פּלאַטעס איז הײַנט, צום באַדויערן, אַ קליינע.

ווי מע קען הערן אין זײַן נוסח פֿון „הבֿאנו שלום עליכם‟ זענען די ראָק־אַראַנזשירונגען פֿון זײַנע לידער געווען גאַנץ מאָדערן צו יענער צײַט, עפּעס וואָס איז דעמאָלט געווען אַ נאָווינע אין דער ייִדיש־שפּראַכיקער מוזיק.

אפֿשר דאָס סאַמע באַקאַנטסטע ליד אויף העברעיִש אין אַמעריקע איז „הבֿה נגילה‟. אָט קען מען הערן ווי עשת שטעלט אים פֿאָר אויף ייִדיש.

און אָט קען מען הערן דעם גאַנצן אַלבאָם „מיט ליבשאַפֿט פֿון ישׂראל‟. ספּעציעל כּדאַי צו הערן איז עשתס נוסח פֿון „ערבֿ של שושנים‟, וואָס הייבט זיך אָן בײַ 14:20.

אין די טעג צווישן פּסח און שבֿועות טאָרן פֿרומע ייִדן זיך ניט צוהערן צו קיין אינסטרומענטאַלער מוזיק. מע שאַפֿט דערפֿאַר ספּעציעלע „ספֿירה־מוזיק‟ פֿאַר אָט די זיבן וואָכן פֿונעם עומר, אין וועלכע מע הערט נאָר קולות אָבער נישט קיין אינסטרומענטן.

אַ וווּנדער־שיינעם מוסטער פֿונעם זשאַנער אין פֿאָרעם פֿון אַ מוזיק־ווידעאָ האָט לעצטנס אַרויסגעלאָזט דער ישׂראלדיקער זינגער זאַנוויל ווײַנבערגער צוזאַמען מיטן „מלכות־כאָר.‟ אינעם ווידעאָ שטעלן זיי פֿאָר אַן אַקאַפּעלאַ־נוסח פֿון יום־טובֿ עהרליכס ליד „קבלת התּורה,‟ וואָס שטעלט פֿאָר אויף אַ קאָמישן אופֿן וואָס וואָלט געשען, ווען דער באַשעפֿער וואָלט פּרובירט צו שענקען די תּורה די הײַנטיקע מדינות פֿון דער וועלט.

וויאזוי וואלט די יידישע וועלט אויסגעזען היינט, אויב זיבעציג יאר צוריק, וואלט ווען נישט אויפגעשטאנען א ״יידישע מדינה״.

די צעבראכענענע צעקלאפטע פאר׳חרוב׳טע יידיש פאלק איז דאן געווען צעזייט און צעשפרייט אין דער גלות וועלט, היטלער ימח שמו האט ליידער געהאט הצלחה מיט זיין ביטערן פלאן, און געמאכט אייראפע כמעט אינגאנצען ״יודען ריין״.

״שנאת ישראל״, אנטיסעמיטיזם, איז נאך נאצי-דייטשלאנד געווארן שוואכער, ווייל די וועלט האט דאן געהאט ריזיגע סימפאטיע פאר די ליידן פונעם יידישן פאלק. יעדער האט געוואלט אויפווייזען, כאטש לפחות, אז זי העלפט צוריק אויפבויען דאס חרוב געווארענע פאלק.

וואס וואלטן מיר ווען יא געהאט?

• מיליאנען יידן אין אמעריקע וואלטן ווייטער געהאט זייער לעבן ווי פאר דעם, די סעקולערע וואלטן ווייטער געווען פארנומען מיט זייער גאנג, פרומע יידן וואלטן ווען עקסזיסטירט ווי א יידיש פאלק, וואס איר נאציאנאלע אוצר איז תורה און אמונה, און שמירות המצות. די זעלבע אין אנדערע פרייע מדינות ווי קאנאדע און ענגלאנד, און דרום־אמעריקע.

• אין די מוסולמענישע לענדער, איראן, איראק, תימן, ליביע, סיריע, עגיפטן, וואס האבן געהאט צענדליגער טויזענטער יידן, וואלטן די יידן דארט געבליבן וואונען רואיג, טיר ביי טיר ביי זייערע אראבישע שכנים, פונקט ווי זיי האבן דארט געוואוינט הונדערטער יארן פארן וועלט קריג.

• אין ארץ ישראל, ווען די ״ציוניסטישע״ גרופעס וואלטן זיך ווייטער געשלאגן מיט זייערע פיינט, די אראבער און די ענגלענדער, און געלאזט צורו די פרומע יידן, וואלט מען נישט געצוואנגען מענער און פרויען צו גיין אין ״מיליטער״, עס וואלט געהייסן ״פאלעסטינא״, א ״דעמאקראטישע״ מדינה, געפירט דורך די ענגלענדער.

• וואס וואלט מען געטון מיט די מיליאן פליטים אין אייראפע אין די לאגערן, און פון די סאוועטישע לענדער?

ווי שטארק די לענדער האבן נישט געוואלט ארייננעמען צו זיך יידן, וואלטן זיי נישט געהאט קיין גרויסע ברירות, נאר עפענען זייערע טויערן פאר א פאלק וואס האט נישט קיין לאנד, אזוי ווי אלע יידן פון אייראפע האבן אימיגרירט אין די הונדערט זיבן און צוואנציג מדינות פון דער גארער וועלט.

די ציוניסטישע שפראך: ״עברית״ וואלטן נאר גערעדט די פארברענטע ציונים אין ארץ ישראל. אין אזיע און אפריקע וואלטן יידן גערעדט ווייטער אראביש-ספרדיש, ערגעץ אנדערש וואלטן ווען רוב יידן זיך באנוצט מיט אונזער באליבטע מאמע לשון. ״יידיש״ וואלט ווייטער געשפרודעלט און געוואקסן ווי אין אמאליגע גוטע צייט, אין דער ״אלטער היים״. שטעלט אייך פאר ווי די יידן וואלטן זיך ווען דאן מחיה געווען מיטן יידישן פארווערטס?

וואס וואלטן מיר ווען נישט געהאט?

• א יידישע מדינה וואס לערנט אויס אז דער פונדאמנעט פון דעם יידישן פאלק איז ״אן אייגן לאנד״. מיר וואלטן ווען טאקע געווען נאך אלץ אין גלות ביי פעלקער, אבער נישט אין ״גלות״ אין א יידישע מדינה, איז וואס איז דער אונטערשייד?

• עס וואלט ווען נישט געברענט און געפלאקערט די גרויסע וויסטע פיינטשאפט וואס די אראבער האבן היינט צו יידן. יידישע אוצרות פון די אראבישע לענדער וואלט ווען געבליבן אין יידישע הענט, די אראבער וואלט זיי נישט צוגע׳גזלט פון אונז. טויזענטער ״ילדי תימן״ ״ילדי מארקא״ ״ילדי טעהארן״, וואלטן ווען געבליבן ביי זייערע עלטערן, טראדיציאנעלע יידן, און נישט צוגערויבט געווארן פון זייער היים און פון זייער אמונה.

• מיר וואלטן ווען נישט געהאט אן ארמיי אין א יידישע מדינה, עס וואלט ״נישט״ געפעלט די איין און צוואנציגע טויזענט (21000) יידישע נפשות וואס זענען ליידער גע׳הרג׳ט געווארן, יתומים און אלמנות וואס וויינען אויף זייערע אומגעקומענע קרובים, צוליב יידישע מלחמות וואס די מדינה האט געפירט זייט איר אויפשטייג, אין צוגאב וואלטן געפעלט די צענדליגער טויזענט בעלי מומים וואס זענען ליידער פארקריפלט געווארן אין די מלחמות.

• עס וואלטן נישט געווען פארזאמלט זיבען מיליאן יידען אין ארץ ישראל, ארומגענומען פון בלוט׳דורשטיגע חיות ווען קעגן יעדן ייד איז דא 5 אראבער וואס זענען גרייט זיך אויפצורייסן און הרגענען, גאט זאל באהיטן. יידן וואלטן ווען געווען צעשפרייט צווישן די גויים, און די פעלקער וואלטן נישט געהאט קיין ״תירוץ״, אז ״מדינת ישראל״ איז שולדיג אין אלע צרות.

מען האט אמאל געפרעגט דעם סאטמאר רבי יואל טייטלבוים, אויב ווי א יידישער פירער, קומען צו אים ביידע זייטן, די אראבער און די פירער פון די ״יידישע מדינה״, ביידע לייגן אראפ די געווער און ווילן וויסן וואס טוט מען ווייטער? האט ער געענטפערט: איך וואלט געזאגט, מען זאל איבערגעבן די פירערשאפט פון דאס לאנד פאר די ״יו־ען״, זאלן זיי פירן דאס לאנד צום גוטן.

די סאטמאר׳ע שיטה איז אבער נישט געווען מען זאל גיין צוזאמען מיט די אראבער פראטעסטירן, צוזאמען שטעלן מיט בלוט׳דורשטיגע חיות, כדי ארויסווייזען פאר די וועלט אז מען איז קעגן מדינת ישראל. דער סאטמארער רבי האט געלעבט אין אמעריקע דריי און דרייסיג יאר, ער אליין האט דא געמאכט עטליכע פראטעסטען קעגן די גזירות אין ארץ ישראל, אבער אליין, קיינמאל האט ער זיך נישט ארויסגעוויזען דאס מינדסטע שטיצע פאר די אראבישע קעניגען און מאכטן. ווי אן אחריות׳דיגער מנהיג ישראל, האט ער נישט געוואלט געבן קיין שום חיזוק פאר בלוטיגע רציחה אויף יידישע נפשות, און בכלל אויף דער מענטשהייט.

כּמעט אַלע ווידעאָס וואָס איך שטעל אַרויף ווי אַ טייל פֿון „עונג שבת‟ זענען פֿאַרווײַלערישע. דעם דאָזיקן ווידעאָ האָט מען דווקא ניט געמאַכט כּדי צו פֿאַרווײַלן דעם עולם. איך וויל ניט, אַז מע זאָל מיינען אַז איך שטעל אים אַרײַן אין „עונג שבת‟ צוליב דעם, וואָס איך וויל חוזק מאַכן פֿון דער סיטואַציע אָדער אויסנוצן די רעקאָרדירונג צו פֿאַרווײַלן די לייענער. איך שטעל אויך אַרויף ווײַל עס גיט אַן אינטערעסאַנטער און זעלטן געהערטע פּערספּעקטיוו וועגן דער פּראָבלעם פֿון חסידישע מוסדות התּורה וואָס שליסן אויס תּלמידים. עס שאַט ניט וואָס דער טאַטע רעדט ער איז אויף אַ געשמאַקן אַנטווערפּענער ייִדיש, וואָס פֿאַרמאָגט געוויסע לינגוויסטישע פּיטשעווקעס, וואָס וועלן געוויסע לייענער פֿאַראינטערעסירן. דערצו, כאָטש דער רעדנער האָט ביטערע טענות צו די רבנים, רעדט ער מיט אַ געוויסן שוואַרצן הומאָר, וואָס דערמאָנט שלום־עליכם אָדער „דער טונקעלער.‟

די טעמע פֿון דער רעקאָרדירונג און די אויספֿירן פֿונעם רעדנער זענען זעלבסט־פֿאַרשטענדלעך. ווי אַ סאָציאָלינגוויסט וויל איך אונטערשרײַכן עטלעכע זאַכן וועגן דעם רעדנערס לשון.

1) ווי מע קען הערן, איז דער ייִדיש וואָס מע רעדט אין אַנטווערפּן אַ סך „פּוילישער‟ ווי אין באָראָ־פּאַרק, קרית־יואל, אָדער ירושלים. איבערהויפּט ווערט דער „ר‟ אַרויסגערעדט זייער אַנדערש, און דער וואָקאַל „אײַ‟ איז נעענטער צו „אַאַ‟ ווי אינעם אונגערישן ייִדיש.

2) דער גרעסטער אונטערשייד צווישן דעם אַנטווערפּענער חסידישן ייִדיש און דעם אַמעריקאַנער חסידישן ייִדיש איז דאָך דער ווערטער־אוצר. דער אַנטווערפּענער דיאַלעקט אַנטהאַלט הונדערטער ייִדישע ווערטער, וואָס אויפֿן ניו־יאָרקער ייִדיש ווערן געוויינטלעך אַנשטאָט זיי גענוצט ענגלישע ווערטער. עטלעכע פֿון די ווערטער וואָס מע הערט אין דער דאָזיקער רעקאָרדירונג זענען „אויטאָ,‟ „דירעקטאָר‟ (אַנשטאָט מנהל אָדער „פּרינסיפּל‟) און „געהאַלט.‟

כאָטש מע נוצט ווייניקער האָלענדישע ווערטער אינעם אָרטיקן ייִדיש ווי ענגלישע ווערטער בײַ אונדז אין אַמעריקע הערט מען יאָ אין דער רעקאָרדירונג עטלעכע טשיקאַווע לײַווערטער פֿון האָלענדיש. דאָס וואָרט winkel טײַטשט דער רעדנער אַליין אויס ווי „געשעפֿט.‟ Portefeuille איז אַזוי נאָענט צום ייִדישן „פּאָרטפֿעל‟ אַז אַלע קענען עס גלײַך פֿאַרשטיין. אַזוי ווי די חסידים אין אַמעריקע, נוצט ער דאָס וואָרט „ענוועלאָפּ‟ (אויף האָלענדיש: envelop), וואָס שטאַמט פֿון פֿראַנצייזיש אַנטשטאָט „קאָנווערט.‟ דער אינטערעסאַנסטער לאָקאַליזם וואָס מע הערט אין דער רעקאָרדירונג איז דאָס וואָרט leider (פֿירער). כאָטש פּונקט דאָס זעלביקע וואָרט עקזיסטירט אויף ענגליש, הערט מען עס זעלטן־ווען אינעם אַמעריקאַנער ייִדיש אָבער מע הערט עס אָפֿט אין אַנטווערפּן.

שמעון דזשיגאַן (1905־1980) און ישׂראל שומאַכער (1908־1961) זענען געווען די גרעסטע ייִדיש־שפּראַכיקע קאָמעדיע־שטערן פֿונעם 20סטן יאָרהונדערט. די צוויי קאָמיקער האָבן געהאַט זייער אייגענעם טעאַטער אין לאָדזש און פּראָדוצירט אין פּוילן אַ ריי פֿילמען צוזאַמען, אַרײַנגערעכט „על־חטא‟ (1936), „די פֿריילעכע קבצנים‟ (1937) און „אָן אַ היים‟ (1939).

נאָכן חורבן זענען זיי צוריקגעפֿאָרן אין פּוילן, און פֿאַרבראַכט עטלעכע וואָכן בײַ אַ יתומים־הויז פֿאַר קינדער, וואָס האָבן איבערגעלעבט די מלחמה. בערך אַ יאָר שפּעטער האָבן זיי געמאַכט אַ פֿילם דערפֿון „אונדזערע קינדער.‟ דער פֿילם איז האַלב־דאָקומענטאַר, האַלב־פֿיקציע. די געשעענישן אויפֿן עקראַן זענען עכטע, נאָר מע האָט די סצענעס פֿילמירט לויט אַ סצענאַר און נאָך רעפּיטיציעס.

אין איין גלענצנדיקער סצענע שטעלן דזשיגאַן און שומאַכער פֿאָר אַ סצענע פֿון שלום־עליכמס „אַ שׂרפֿה אין כּתריאלעווקע.‟ די ווירטואָזע קאָמיקער שפּילן אַלע ראָלעס און בײַטן זייערע קאָסטיומען אַזוי גיך, אַז מע קען גרינג מיינען, אַז מע האָט זיך באַנוצט מיט ספּעציעלע עפֿעקטן.

דזשיגאַן, וואָס נאָך זײַנע טעטיקייטן ווי אַן אַקטיאָר, איז אויך געווען אַן ערנסטער פֿאָרשער פֿונעם ייִדישן הומאָר, האָט געהאַלטן, אַז ס׳איז געווען ספּעציעל כּדאַי פֿאָרצושטעלן אַזאַ אוצר פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור פֿאַר אַ גרופּע קינדער פֿון דער שארית־הפּליטה. אַזוי אַרום האָט ער געהאָפֿט זיי צוריקצובינדן מיט זייערע אָפּגעשניטענע ייִדישע וואָרצלען.

ליידער, האָבן די סאָוועטן צוגענומען אַלע קאָפּיעס פֿונעם פּרעכטיקן פֿילם, טענהנדיק, אַז ס׳איז געווען צו „נאַציאָנאַליסטיש‟ און כּמעט קיינער האָט אים ניט געזען ביז די 1990ער יאָרן.

דאָס שטעטל יוקאַיע האָט זיך געפֿונען אין אַ גרינעם טאָל, אין אַ גרויסן װײַנגאָרטן, אַרומגערינגלט אויף אַלע זײַטן מיט שיינע בערג. העט העט אויף די בערג זענען געװאַקסן געדיכטע װעלדער, דורך װעלכע הויכע, ברייט געװאַקסענע רויטע ביימער האָבן אַרויסגעשטאַרצט, ממש װי ריזיקע, אויסמוסקולירטע װעכטערס, אײַנגעפֿעסטיקט אין אַ שטיינערנעם מויער.

אַ גרויסע הילצערנע געבײַדע איז געשטאַנען אויבן אָן, אויפֿן איינציקן אָפּהאַנג פֿונעם באַרג, וואָס איז געלעגן אויף מערבֿ, לענגאויס דאָס שטעטל, און געפֿירט אַזש צום ים. די אײַנוווינער פֿון שטעטל, אינעם טאָל גופֿא, האָבן דערציילט, אַז יענץ הויז באַלאַנגט צום אַמאָליקן רופֿא, ד”ר גאָרדאַ פֿויגלמאַן, וואָס האָט שוין צענדליקער יאָרן זיך נישט באַוויזן אין שטעטל. ד”ר גאָרדאַ האָט זיך יונגערהייט קונה-שם געווען איבער דעם גאַנצן ראַיאָן ווי אַ פּועל ישועות, איינער וואָס טוט אויף ניסים, אָבער זינט זײַן ווײַב איז געשטאָרבן מיט יאָרן צוריק איז ער פֿאַרשוווּנדן געוואָרן.

געהאַט האָבן זיי אַ בת־יחידה אַ יפֿת־תּואר, וואָס פֿלעג אָפֿט אַרײַן אין שטאָט אײַנקויפֿן פּראָדוקטן און אָפּנעמען מעדיקאַמענטן פֿון אַפּטייק. זי איז אַליין געווען א רופֿאטע, צפּורה’לע האָט זי געהייסן, און האָט פֿון צײַט צו צײַט ממשיך געווען דעם טאַטנס אַרבעט. „זי איז אַ צדקת איז זי,‟ האָט איין תּושבֿ געזאָגט דעם צווייטן. „אויסגעהיילט מײַן מאַן וואָס האָט שוין נעבעך געהאַט איין פֿוס אין קבֿר.‟

קיינער האָט זי אָבער נישט גוט געקענט. זי האָט ווייניק גערעדט, נאָר אויסגעפֿירט אירע שליחותן און איז גלײַך צוריק אויפֿן באַרג.

ס’האָט זיך אָבער אַ מאָל געטראָפֿן, אַז ווען זי האָט זיך געלאָזט אויפֿן וועג אַהיים איז איינער אַ בחור, חיימקע, זי נאָכגעגאַנגען. ווען ער האָט זי צום ערשטן מאָל דערזען, איז ער ווי פֿאַרכּישפֿט געוואָרן פֿון איר שיינעם, מיסטעריעזן אויסזען. פֿאַר וואָס גייט אַזאַ קראַסאַוויצע איינע אַליין? האָט ער זיך געפֿרעגט. וואָס טוט זי אויפֿן באַרג? צפּורה האָט אים אויכעט באַמערקט. און ווי האָט עס געקענט אַנדערש זײַן? ער איז אָפֿט געזעסן אונטער אַ ביימל נאָענט צו זײַן טאַטע-מאַמעס אַפּטייק און, אַ פּנים פֿאַרטראַכט, עפּעס געשריבן אין העפֿט. אַ מאָדנער יאַט. וואָס שרײַבט ער וואָס? האָט זי אָבער זיך געמאַכט נישט־וויסנדיק און איז געגאַנגען באַרג־אַרויף דורך געדיכטע וועלדער.

חיימקע האָט זיך באַהאַלטן פֿון דער ווײַטנס הינטער די ברייטע רויטע ביימער און קוסטעס. ער האָט געקוקט אויף דעם צערטלעכן וועזן אַנטקעגן איבער און געגאַפֿט. זי איז אַריבערגעשפּרונגען אַריבער געפֿאַלענע צווײַגן, אַרויפֿגעקלעטערט מאָכיקע פֿעלדזן, און איז אַפֿילו דורכגעלאָפֿן דורך אַ שטראָמיקן טײַכל. און ער? קוים וואָס ער האָט זיך געקענט נאָכיאָגן!

ווען צפּורה האָט אַרויפֿגעקלעטערט אויף אַ דריטן, נאָך העכערן פֿעלדז איז זי ווי פֿאַרשוווּנדן געוואָרן. חיימקע איז צוגעקומען צום שטיין, אַרויפֿגעקוקט צום שפּיץ און אַ רגע זיך געקווענקלט. „עס שטייט אין פּרק — האָט ער זיך דערמאָנט — הוי עז כּנמר, וקל כּנשר, ורץ כּצבֿי, וגבור כּארי, פֿלינק ווי אַ הירש און שטאַרק ווי אַ לייב!‟ און ער איז גלײַך צוגעלאָפֿן צום פֿעלדז.

צפּורה האָט זיך פּלוצעם באַוויזן אויפֿן שפּיץ שטיין און האָט צו אים אויסגעשטרעקט אַ האַנט.

„אַ־אַ ד־דאַנק…‟ האָט ער געשטאַמלט אַ פּריטשמעליעטער, אָננעמענדיק איר ווייכע האַנט. „האָ־האָסט געוווּסט, אַז איך גיי דיר נאָך?‟

דאָס מיידל האָט געשמייכלט און מיט דער פֿינגער געװיזן אויף דער העפֿט, וואָס האָט בײַ אים אַרויסגעשטעקט פֿון קעשענע. „וואָס שרײַבסטו עפּעס?‟

„איך שרײַב וועגן אונדזער שטעטל, און אַמאָל — פֿון דיר,‟ האָט ער געזאָגט, ערנסט, אָבער מיט אַ האַלבן שמייכל.

„פֿון מיר?‟ האָט זי געלאַכט און אירע חן-גריבעלעך האָבן זיך באַוויזן אויף אירע פֿרישע רויטע בעקעלעך. „ס’איז דאָ וואָס צו שרײַבן?‟

„איך שרײַב אייגנטלעך מעשׂיות. דו ביסט איינער פֿון די העלדן.‟

„או-וואַ. אַ שרײַבער ביסטו. אַזאַ כּבוד!‟ האָט זי געזאָגט מיט פֿרייד און נאָך אַ קירצן ייִשוב־הדעת געפֿרעגט, „ווילסט אפֿשר אַרײַנקומען צו מיר אין שטוב? איך וואָלט זייער געוואָלט הערן וועגן דײַנע מעשׂיות.‟

פֿאַר זיי איז געשטאַנען דאָס הויז, און אונטן אין טאָל איז דאָס שטעטל געלעגו רויִק, אָן דאגות. אין בלויען הימל האָבן די פּאָר וואָלקנלעך אויסגעזען ווי פּוכיקע קישנס. די גרויסע אָזערע אויף צפֿון האָט געשײַנט און געפֿינקלט אויף דער זון. דאָס מיידל מיטן ייִנגל זענען אַריבער דער גרינער לאָנקע און גלײַך אַרײַן אין שטוב.

* * *

נאַכט. די זון איז ערשט פֿאַרגאַנגען הינטערן באַרג. די אינסעקטן האָבן געגרילצט אומעטום, זשוקעס האָבן געקנאַקט מיט אײַליקע טריטעלעך, משה רבינוס קיִעלעך האָבן גערוט אינעם גראָז, מוראַשקעס אונטער דער ערד, און פֿליגן האָבן געזשומעט אויפֿן גאַניק. אַ קיל ווינטל האָט געבלאָזן איבערן טוייִקן הויף און פֿאַרטראָגן מיט זיך פֿון קוימען אַ פֿאַרזויערטן ווײַרעך.

אַ שאָטן איז װי אַרײַנגעבלאָזן דורכן פֿענצטער. צװיי ברוינע אויגן מיט לאַנגע שװאַרצע װיִעס זענען געבליבן הויערן הינטערן גלאָז. צװישן זיי — שטאָק פֿינצטער.

רויך איז אַרויס פֿון אַ ברענענדיק סיגאַרעטל װי אַ לאַנג פֿאַרבאָרגן זײַדענעם טיכל, װאָס אַ כּישוף־מאַכער ציט אַרויס פֿון אַרבל. דער רויך האָט זיך צעשפּרייט, זיך פֿאַרזאַמט אין דער לופֿט, און די קעפּ פֿונעם מיידל מיטן ייִנגל האָבן געשװעבט און געשפּרונגען אויף דער נעפּל־פּאַרע אָן אַ קאַרק און גוף.

מע האָט געכיכעט. אַ מאַנספּאַרשוין מיט אַ גרויען קאָפּ איז געזעסן אויף אַ הילצערנער װיגשטול פֿאַרן פּריפּעטשיק און געבאָמקעט: „בים, באָם…‟. אין זײַן בלאַסער פֿאַרקנייטשער האַנט האָט ער געהאַלטן אַן אַלטע דעמבענע ליולקע. חיימקע האָט געקוקט אויף אים מיט נײַגעריקע אויגן און געשעפּשעט צו צפּרוה’לען: „איך האָב שטאַרק ליב צו באַשרײַבן מענטשן. אַָן אַן אינטערעסאַנטן טיפּ װאָלט אַ מעשׂה געװען זייער נודנע. די װעלט איז געבויט אויף אינטערעסאַנטע מענטשן, מיין איך.‟

„און װאָס פֿאַר אַ טיפּ בין איך?‟ האָט זי געפֿרעגט מיט שפּילעוודיקע אויגן.

„דו ביסט אַ באַרישניע מיט גבֿורה און עקשנות,‟ האָט ער געזאָגט. „פֿריִער האָט זיך מיר געדאַכט, אַז דו ביסט סתּם אַ קראַסאַװיצע װאָס בלײַבט זיצן אין גאָרטן װאַרטן אויף איר קאַװאַליר. יעצט זע איך, אַז דו ביסט נישט קיין דאַמע װאָס װאַרט אויף אַ געוויסן האַר. פֿאַרקערט, דער קאַװאַליר דאַרף װאַרטן אויף דיר.‟

„זי איז געראָטן אין דער מאַמען,‟ האָט דער אַלטיטשקער מיט דער ליולקע אַ זאָג געטאָן. פֿאַרחידושט, האָט חיימקע געקוקט אויפֿן זקן.

„צפּורהס מאַמע, יהודית, איז געװען אַ שטאַרקע פֿרוי, אַפֿילו אויף איר טויטנבעט… נאָר איר טאַטע — פֿע…‟

ד”ר גאָרדאַ האָט אַרײַנגעקוקט אין אַ פֿאַרשאָטנט װינקל פֿון שטוב און װײַטער דערציילט: „מע זאָגט, אַז אַ מלאך באַגלייט יעדן דאָקטער. אַ גרויסער דאָקטער האָט במילא אַ גרויסן מלאך. װײַזט זיך אויס, אַז איך בין גאָר אַ קליינטשיק דאָקטערל.‟

ד”ר גאָרדאַ האָט אַרײַנגעשטעלט די ליולקע אין מויל. זײַנע אויגן זענען געװאָרן װי פֿאַרגלעזערט און ער האָט באַלד אַרויסגעלאָזט אַ יענוועלטיקן פֿײַף.

„דער טאַטע איז אַזוי דערשלאָגן. אַזוי דערשלאָגן,‟ האָט צפּורה געזאָגט און בשעת־מעשׂה פֿאַרשטעלט דאָס ווינקל מויל מיט איר האַנט, דער טאַטע זאָל נישט הערן. „ער איז אַמאָל געװען אַ גרויסער דאָקטער. דעם קייסערס. מע האָט געזאָגט, אַז דער מלאך, װאָס באַגלייט אים, איז רפֿאל אַליין. אײַ… װי ער האָט אויסגעהיילט אַזוי פֿיל קראַנקע. אָבער װען די מאַמע איז שטאַרק שלאַף געװאָרן האָט ער גאָרנישט געקענט העלפֿן. ער איז געװאָרן אַזוי פֿאַרצװייפֿלט, אַזוי פֿאַרצװייפֿלט. זי אַפֿילו געפֿירט צון אַ טאָטער. נישט געקלאַפּט. אָבער איך גלייב נישט, אַז זײַן מלאך זאָל אים האָבן געהאַט איבערגעלאָזט. נאָר דעם גורל קען מען נישט בײַטן.‟

„דער דאָקטער איז אַ כּלי פֿון דעם אייבערשטן, לעשׂות רצון אָבֿיך שבשמים, ער פֿירט אויס זײַן רצון,” האָט חיימקע געזאָגט. “דײַן טאַטע, װײַזט זיך אַרויס, איז אַלס דאָקטער געװען אַ …‟ ער האָט אַראָפּגעקוקט און דערזען דאָס שטיקל האָלץ אין טאַטנס האַנט, „אַן אויסגערייכערטע ליולקע. אָבער פֿון דעסט װעגן איז יעדער מענטש נישט מער װי אַ בשׂר־ודם.‟

„די בעסטע דאָקטוירים זענען גרייט אויף גיהנום,‟ האָט ד”ר גאָרדאַ געמורמלט, „לגהינום.‟

פֿאַרן פֿענצטער האָבן געפּינטלט די ברוינע אויגן מיט לאַנגע שװאַרצע װיִעס, זיך דערנעטערט צום גלאָז און – דאָס בלאַסע פֿאַרעלטערטע פּנים פֿון נתנאל האָט זיך באַװיזן.

דער װאַנטזייגער, אַ פּרעכטיקער האָלצשניט איבערן פּריפּעטשיק מיט צוויי פֿאַרקרימטע אײַזערנע הענטעלעך, האָבן געוויזן אויף האַלבער נאַכט. „איך דאַרף שוין אַהיים, צפּורה’לע. ס’איז שפּעט.‟

„זאָרג זיך נישט. איכ’ל דיך באַגלייטן.‟

ד”ר גאָרדאַ האָט שטיל געכראָפּעט בשעת חיים און צפּורה זענען אַרויס פֿון הויז און, האַנט אין האַנט, פֿאַרשוווּנדן אין װאַלד. די אייבערשטע טיר האָט גענומען סקריפּען און ס’האָט אַרײַנגעבלאָזט א קיל ווינטל. געזעסן איז נתנאל אויף אַ דערבײַיִקער באַנק אַנטקעגן ד”ר גאָרדאַ. נתנאל האָט פּאַװאָליע גענומען די דעמבענע ליולקע פֿון זײַן האַנט און זיך געוווּנדערט. דער זקן אַנטקעגן איבער, זײַן זיידע, דער גרויסער דאָקטער, װעמענס כראָפּען איז געװאָרן אַלץ טיפֿער און העכער, ממש אויסגעצויגן װי איין לאַנגן קרעכץ, איז קענטיק יונגערהייט געװען אַ שיינער. זײַנע אַמאָליקע עלעגאַנטע װאָנצעס אויף זײַן אַלט האָריק פּנים האָבן זיך געװאָרפֿן אין די אויגן װי קאָלירטע בלומען פֿאַרװאָקסן מיט װילדגראָז. זײַנע אויגן האָבן אָבער מער נישט געשײַנט מיט זוניקע שטראַלן, נאָר זענען װי אויסגעלאָשן געװאָרן, פֿאַרװאָלקנט.

נתנאל האָט געגלעט דאָס אויסגעריבענע האָלץ פֿון ליולקע מיט דערוואַרטונג, ווי עס וואָלט געווען אַ מין קמיע, זי געלייגט אין מויל און געגעבן אַ צי.

ס’איז צוגעפֿאַלן אַ דינער נעפּל אין צימער. נתנאל האָט צוגעמאַכט די אויגן. סע האָט זיך אים אויסגעדאַכט, אַז ער הערט איבערן קאָפּ דאָס פֿלאַטערן פֿון אַ מחנה פֿייגעלעך – און גאָר פּלוצעם פֿונעם זעלבן פֿינצטערן ווינקל. ס’טײַטש!? ס’לויערט אויף אים עפּעס אַ בייזער גײַסט? אַ נישט-גוטער?? אל תּירא מפּחד פּתאום, האָט נתנאל זיך אויפֿגעשטעלט און איז צוגעגאַנגען צום ווינקל. בלויז אַ פּחד. אויף דער פּאַדלאָגע האָט זיך אָבער געוואַלגערט אַ לאַנגע ווײַסע פֿעדער פֿון אַ געטלעכער בריאה. רפֿאל!

* * *

„אײַער עלטער־זיידע איז געװען דער גרעסטער דאָקטער אינעם לאַנד, דאָקטער גאָרדאַ האָט ער געהייסן,” האָט נתנאל דערציילט די צוויי ייִנגעלעך וואָס זענען געזעסן לעבן אים. „ס’איז פֿאַראַן אַ פֿאָלקסװערטל, אַז מיט אַ גרויסן דאָקטער גייט אַ גרויסער מלאך, װײַל ייִדן האָבן געגלייבט, אַז געװיסע מלאכים גיבן דאָקטוירים כּוח צו טאָן זייער אַרבעט. בײַ אונדזער זיידע, װאָס איז געװען אַזאַ גרויסער מומחה, איז געגאַנגען דער גרעסטער מלאך, רפֿאל, װעמענס נאָמען מיינט ‘גאָט היילט’. און אַזוי האָט ער געהאָלפֿן אונדזער זיידן אויסצוהיילן אַלערליי קראַנקייטן. געהאַט האָט ד”ר גאָרדאַ אַ בת־יחידה, אײַער באָבע, ע”ה, װעמען ער האָט געלערנט די גאַנצע חכמה פֿון דאָקטערײַ. איז זי געװען אַזאַ קלוג אָרנטלעך מיידל, וואָס איז פֿרי אויסגעוואַקסן, ווײַל איר מאַמע איז אַמאָל זייער שלאַף געװאָרן און דער טאַטע אירער, דער גרויסער מומחה, האָט גאָרנישט געקענט טאָן. איז זי געשטאָרבן. און ער… אַרײַנגעפֿאַלן אין עצבֿות —‟

„װאָס מיינט עצבֿות, פֿעטער?‟ האָבן מנשה און אפֿרים, דינהס קינדער, מיט אַ מאָל געפֿרעגט בײַ נתנאל. זיי זענען געזעסן אָנגעלענט אויף אים אויף אַ רויטן דיוואַן אינעם גרויסן וווינצימער בײַ זיי אין בראָנקס. נתנאל און דינה זענען דאָ אויפֿגעוואַקסן. אויף די ווענט זענען נאָך געהאָנגען זייער מאַמענס בילדער, וואָס זי האָט אַליין געמאָלט; אויף די שאַפֿעס — אירע טשאַטשקעס, און אין עטלעכע קעסטלעך אויף דער ערד — דעם טאַטנס ביכער. דינה, וואָס איז געזעסן אין עסצימער בײַ דעם לאַנגן הילצערנעם טיש מיטן ווײַסן רעם, וווּ דער טאַטע פֿלעג דערציילן מעשׂיות, האָט געהאַלטן אין מיטן קלעפּן בילדער פֿון פֿאַרשידענע גרייסן אויף די פֿרישע בלעטער פֿון אַ שװאַרצן אַלבאָם.

„עצבֿות איז אַ שטאַרק געפיל פֿון טרויער, וואָס מע קען זיך נישט גרינג אָפּטרייסלען דערפֿון. נו, אַזוי ווי מיר טרויערן וואָס דער זיידע חיים איז מער נישטאָ, איז אײַער עלטער־זיידע אַרײַנגעפֿאַלן אין אַ מרה־שחורה נאָך דעם ווי זײַן ווײַב איז ניפֿתּר געװאָרן. אויס דאָקטער און מער נישט אַרויס פֿון שטוב. ער איז װי פּאַראַליזירט געװאָרן און געבליבן זיצן אין װיגשטול.‟

נתנאל האָט זיך אָפּגעשטעלט אַ רגע און, שטיל פֿאַרטראַכט, געקוקט ביידע קינדער גלײַך אין פּנים ארײַן. „אָבער זײַן גרויסער מלאך האָט אים ניט געלאָזט אויף הפֿקר. קינדער, האָט איר אַ מאָל געזען אַ מלאך?‟ נתנאל האָט געהאַלטן אַ פֿעדער פֿאַר זייערע אויגן און די שוואַרצאַפּלען האָבן זיך בײַ זיי פֿאַרגרעסערט. „מלאכים האָבן פֿליגלען, אַ סך גרעסער װי בײַ אַ פֿויגל. זײַט וויסן אַז זיי גייען נישט נאָר מיט דאָקטוירים, נאָר מיט פּשוטע ייִדן אויכעט. יעדן שבת היטן מלאכים די ייִדן, ספּעציעל ווען זיי גייען אַהיים פֿון שיל. אונדז זינגען מיר דעריבער ‘שלום עליכם’ יעדן פֿרײַטיק־צו־נאַכטס… ווײַל מיר זענען זיי מקבל־פּנים.‟

„קינדער, גייט גרייט זיך אויף װעטשערע,‟ האָט דינה געשריִען פֿון עסצימער און אָפּגעלייגט אויף שפּעטער דאָס קלעפּן בילדער אין אַלבאָם. זי איז צוגעגאַנגען צום שוועל פֿון וווינצימער, און די קינדער זענען אַרויפֿגעלאָפֿן די טרעפּ אין וואַשצימער.

„נתנאל, איך בין צופֿרידן, װאָס מיר קומען איצט בעסער אויס נאָכן טאַטנס לוויה, און ס’מיר גוט וואָס דו פֿאַרברענגסט מיט מײַנע קינדער, אָבער איך בעט דיך, פֿיל נישט אָן זייערע קעפּ מיט אויסטערלישע מעשׂיות װעגן מלאכים.‟

„זיי זענען נישט אויסטערליש, דינה. מיינסט טאַקע, אַז איך האָב אויסגעפֿליקט די פֿעדער פֿון אַ נעבעכדיקן פֿויגל, כּדי זיי אײַנצורעדן וועגן דער עקסיטענץ פֿון מלאכים?‟

„נתנאל, גאָט איז מיט דיר. האָסטו עפּעס גערייכערט? דײַנע אויגן זענען פֿאַרלאָפֿן מיט בלוט. דאַרפֿסט גיין צו אַ פּסיכאָלאָג. ער’ט דיר זיכער אַרויסשלאָגן אַזעלעכע קינדישע פֿאַנטאַזיעס פֿון קאָפּ.‟

„און ווען איך זאָל האָבן עפּעס גערייכערט, איז וואָס? האָבן אונדזער טאַטע-מאַמע קיין מאָל נישט גערייכערט אין דער היים? אונדזערע אָבֿות זענען געווען אַזוי אייבערגלויבעריש, אַז זיי האָבן זיך טויזנטער יאָר באַניצט מיט אַלערליי היילמיטלען. און בלויז מיט עטלעכע הונדערט יאָר צוריק, ווען ס’איז אויפֿגעקומען די אויפֿגעקלערטע וועלט, מישטיינס געזאָגט, האָבן כּמו-אויפֿגעקלערטע בריאות, פֿאַרשטעלטע אין שיינע קליידער, אַװעקגעמאַכט מיט דער האַנט דאָס אַלטע ייִדישע שטייגער לעבן. גערופֿן מזרח־אייראָפּעישע ייִדן פּרימיטיװ און נאַריש. סאַראַ חוצפּה! סאַראַ העזה!‟

„איך גלייב עס נישט. זיי זענען אָבער יאָ —‟

„גענוג שוין, דינה,‟ האָט ער זי איבערגעהאַקט. „איך װיל זיך מער נישט קריגן. װען דו װילסט רעדן מיט מיר װי אַ מענטש איז אַדרבא… איך בין געקומען אַהער דיר צו זאָגן, אַז איך פֿאָר באַלד אַװעק קיין יוקאַיע.‟

„אַוווּ??‟ האָט זי געפֿרעגט צעמישט.

„טאַטע־מאַמעס היימשטאָט. אפֿשר װעל איך זיך אָנשטויסן אויף קבֿרים, דינה. איך מוז לויפֿן.‟

נתנאל איז געשטאַנען אַליין אין דרויסן אויפֿן ראָג פֿון ביינברידזש־עוועניו און צוגערופֿן אַ טאַקסי. אַ װײַסע טויב, װאָס זעט בכלל נישט אויס װי אַ ניו־יאָרקער פֿויגל, נאָר װי עפּעס אַן אוראַלטער וואָס איז געפֿלויגן אַהער אַזש לעבֿר הים, איז געזעסן אויפֿן דאַך פֿונעם גרינעם טאַקסי. די מאַשין האָט זיך געגעבן אַ סקריפּ אין װעג אַרײַן און די װײַסע טויב איז אַװעקגעפֿלויגן אין הימל, אַלץ העכער און העכער ביז עס האָט אויסגעזען ווי זי ווערט פֿאַרוואַנדלט אין אַ לאַנגן ווײַסן עראָפּלאַן.

מיין פריערדיגער ארטיקל האט ארויסגערופן לייכטע קריטיק ביי טייל לייענער, נעמליך פארוואס אז איך רעד פון טייטלביימער מוז איך דערמאנען סאטמאר? אז דער טייטלבוים איז צופעליג דער לאגא פון סאטמאר דארף עס נאך נישט אריינקומען אין א שיינער אויסלופטערונג ארטיקל וועגן פאלמענביימער. 

ס׳איז הײַנט אַ זעלטענע זאַך צו זען אַ נײַעם מוזיק־ווידעאָ פֿאַר אַ ייִדישן ליד וואָס מע האָט געשאַפֿן מחוץ דער חסידישער וועלט, שוין אָפּגערעדט פֿון דעם, אַז אַזאַ ווידעאָ זאָל קומען פֿון לאַטײַן־אַמעריקע.

מיט צוויי יאָר צוריק האָט זיך אָבער באַוויזן פּונקט אַזאַ ווידעאָ: דער מעקסיקאַנער חזן משה מענדלסאָן האָט אַרויסגעלאָזט אַ חנעוודיקן ווידעאָ, אין וועלכן ער שטעלט פֿאָר איזידאָר ליליענס פּאָפּולער ליד „געפֿילטע פֿיש.‟ צוליב דעם וואָס מע האָט געשאַפֿן דעם פֿילם אין דער שטאָט מעקסיקע, הערט מען סײַ די השפּעה פֿון דער קהילהס ליטווישע וואָרצלען, סײַ די השפּעה פֿונעם הײַנטיקן מעקסיקע. דער מאַרק אויף וועלכן מענדעלסאָן פֿאָרט, למשל, איז זייער אַנדערש פֿון אַ מאַרק אין ניו־יאָרק, שוין אָפּגערעדט פֿון די ערטער, וווּ זײַנע באָבעס האָבן געקויפֿט פֿיש אין מיזרח־אייראָפּע. ווי עס פּאַסט פֿאַר מעקסיקע סערווירט מען דעם פֿיש צוזאַמען מיט אַ שאַרפֿן פֿעפֿער. דערצו איז די מוזיק אַליין אַנדערש: עס באַגלייט חזן מענדעלסאָן אַ „מאַריאַטשי‟־קאַפּעליע מיט שטאַרקע טרומייטן.

ניט געקוקט אויף דער מעקסיקאַנישקייט פֿונעם פֿיש און פֿון דער מוזיק, פֿאַרמאָגט מענדלסאָנס ליד אַן עכטן ייִדישן טעם און אַן אוניקאַלן חן, וואָס קומט פֿונעם געמיש פֿון די צוויי קולטורן.

די ישיבֿה־סיסטעם בײַ די חרדים אין ישׂראל מאַכט דורך אַ ריי שוועריקייטן. קודם זענען דאָ פּשוט אַזוי פֿיל תּלמידים, אַז מע קען ניט שטענדיק געפֿינען אַ פּלאַץ פֿאַר יעדן איינעם. דער פֿרומער ציבור ווערט געפּרעסט פֿון עטלעכע זײַטן: די בײַטנדיקע עקאָנאָמישע ווירקלעכקייט ווירקט אויף דעם, ווי לאַנג מע קען לערנען זיך אין די ישיבֿות. און אַ טייל בחורים קענען נישט אַזוי גרינג אָנקומען צו קיין שידוך — צוליב פֿאַרשידענע סיבות. באַקומט זיך, אַז אַ סך עלטערע בחורים געפֿינען זיך אָן אַ ישיבֿה אין דער זעלביקער צײַט, וואָס זיי זוכן מיט ליכט אַ שידוך. אַ סך עסקנים האָבן מורא, אַז די דאָזיקע בחורים וועלן אַראָפּגיין פֿון דרך אויב זיי האָבן ניט קיין געהעריקע סטרוקטור אינעם לעבן.

כּדי צו לייזן די פּראָבלעם האָט מען מיט זיבן יאָר צוריק געגרינדעט אַ נײַעם מין ישיבֿה ספּעציעל פֿאַר די עלטערע בחורים: „ישיבֿת אורייתא.‟ די ישיבֿה, וואָס פֿונקציאָנירט אַ ביסל ווי אַ קיבוץ, האָט לעצטנס געמאַכט אַ ריזיקן גאַלאַ־אָוונט אין ירושלים מיט חשובֿע רבנים, פֿילאַנטראָפּן און פּאָליטיקער. ווי אַ טייל פֿון דער פּראָגראַם האָט מען געוויזן דעם דאָזיקן ייִדיש־שפּראַכיקן פֿילם.

דער יום טוב שבועות איז אפשר נישט אזוי פאפולער ביי סעקולערע יידן ווי ביי די פרומע ווייל עס איז נישט דא דערין קיין ספעציעלע זאך ארויסצוווייזן. אנדערש ווי ראש השנה ווען מען בלאזט שופר, יום כיפור דאווענט מען אין שול, סוכות עסט מען אין סוכה, מען שאקלט די ״ארבע מינים״, חנוכה, פורים, פסח, אלעס האט זיך זיינע טראדיציעס, אבער שבועות האט לכאורה נישט קיין ספעציעלע פייערונג.

אבער ביי חסידים איז עס אפשר דער פאפולערסטער יום־טובֿ.

רוב חסידים ווילן זיין שבועות ביים רבין ווייל עס איז גרינגער ווי אנדערע ימים טובים. ערשטנס, קען מען לייכטער גיין צו גאסט צו א קינד, צו די עלטערן, צו גוטע פריינד; עס איז דאך בלויז צוויי טעג אנשטאט א גאנצע וואך. צווייטנס עסט מען ״נארמאלע״ סעודות, נישט אין א סוכה, און נישט קיין מצות. דריטנס איז די צייט דערפון ספעציעל שיין, עס איז נישט קאלט און נישט הייס, די ביימער שפראצן, די גראזן וואקסן נארוואס ארויס. דער מדרש זאגט דאך אז צוליב דעם האט מען געגעבן די תורה אין אזא צייט, ווען עס איז די באקוועמסטע פארן מענטש. 

מיט צען־צוואנציג יאר צוריק, ווען עס איז געווען ״איין״ סאטמארער רבי, ״איין״ באבאווער רבי, ״איין״ ספינקער, ״איין״ וויזשיניצער אאז״וו איז געווען אביסל שווער, ווייל ווי נעמט מען אריין אזויפיל געסט צו איין רבין אין שטוב? איך געדענק ווען מיר פלעגן פארן קיין מאנרא צום אלטן סאטמארער רבין האט מען זיך נישט געקענט רירן אויף די גאסן. אבער אין די לעצטע יארן האבן די חסידישע הויפן זיך ממש איבערגעקערט. לויט ווי איך פארשטיי וועט עס האבן ווייטגרייכעדיגע קאנסקעווענצן.

וואס הייסט איבערגעקערט? סאטמאר איז צעטיילט געווארן אין לכל הפחות דריי אדער פיר גרויסע גרופעס. אזוי אויך תולדות אהרן - שומרי אמונים. באבאוו אויף דריי. ספינקא אויף זעקס אדער אכט. וויזשניצער חסידות אין ארץ ישראל אויך אויף עטליכע, אין אין אמעריקע האט זיך פאריגן חודש [נאך דער פטירה פונעם וויזשיניצער רבין פון מאנסי] צעטיילט אויף זעקס אדער זיבן. נו, דערלויבט מען זיך מער צו גיין צו גאסט, ווייל היינט זענען שוין דא ווייניגער געסט ביי איין איינציגן רבין.

אויב מיינט איר די פרויען און מיידלעך זענען פריי פון ארבייט פאר יום טוב, איז עס א טעות.

גייט אריין אין דער וואך פאר יום טוב אין א חסידיש הויז, יעדער טאג איז מען פארנומען מיט עפעס אנדערש. איין טאג וועט די מאמע באקן חלה און בולקעלעך, איין טאג פיש און גוטע פלייש לכבוד יום טוב. איין טאג פארשפייז, נאכשפייז, דערנאך קומט דער ״עיקר״, די פרויען זענען פארנומען מיט צוגרייטן די ״מיליכיגע סעודה״. מען גרייט עס צו ווי פאר די שענסטע ״פארטי״, מיליכיגע קרעפלעך, קעז, ״מזונות״, און מילכיגע קוכן. עס איז דא אזויפיל סארטן אז מען קען עס פשוט נישט אויסרעכענען. דערנאך מילכיגע געטראנקען אלע סארטן ווי קאלטע קאווע מיט מילך, אײזקרעם־געטראנקען. דער טיש איז געדעקט ווי פארן רייכסטן באנקעט.

שבועות איז אויך א יום טוב פון ״בלומען״ און ״גרינס״, ווען איר שפאצירט אריבער א וואך פאר יום טוב אין חסידישע געגענטער אויף די גאס, אין ברוקלין, מאנסי, מאנרא, וועט זיך פאר אייך אנטפלעקן הערליכע שיינע געצעלטען, אויסגעשטעלט מיט אלע סארטן בלומען, אונטערן אויפזיכט פון די פרויען.

חסידישע פרויען, אנגעטון הערליך און באליבט, מיטן שענסטען טראכט, און פארקויפן פאר מענער, פרויען, בחורים, מייידלעך, און קליינע קינדער, גראזען און אלע סארט שמעקעדיגע בלומען, רויזן פון אלע סארט קאלירן, עס איז וואויל באקאנט אז ווען עס קומט צו די היינטיגע מאדעס זענען די חסידישע פרויען נישט צוריק געבליבן, זיי פארשטייען שוין איינמאל וויאזוי די בלומען זאלן זיך האלטן ״לעבעדיג״ פאר א לאנגע צייט, זיי העלפן צו באצירן די חסידישע הייזער לכבוד שבועות. פאראן הייזער וואס זעען פשוט אויס ווי א וואלד אין יום טוב! באצירט מיט די שענסטע ביימער און רויזן.

אלע חסידים בלייבן וואך די ערשטע נאכט פון יום טוב און זאגן אויס דעם גאנצען ״תיקון ליל שבועות״, א ספעציעלע ספר וואס אנטהאלט אין זיך א גאנצע ריי פסוקים פון תורה, משניות, זוהר, די תרי״ג מצות, און נאך. עס איז א גאנצע מעשה וואס מען דערציילט פון בית יוסף.

די בתי מדרשים זענען פול מיט טויזענטער יידן, חסידים זיצען ביים טיש פונעם רבין, אנדערע לערנען, מען עסט, מען טרינקט, א סך וועלן מאכן א טאנץ פון ״נעשה ונשמע״ אדער ״עליונים ששו״, א גאנצע נאכט, ביז צום עלות השחר פארטאגס, וואס דאן גייט יעדער אין מקוה, זיך הייליגן און מטהר זיין. די מקוואות זענען פארטאגס פיל מיט חסידים. רוב חסידים וועלן דאווענען שחרית שפעט. אבער אויב יעדען יום טוב דאווענען חסידים שפעטער, פירן זיך א סך חסידים, צו דאווענען מיטן נץ גאנץ פארטאגס. נץ איז די מינוט וואס די זון שיינט אויף פארטאגס, בערך 72 מינוט נאכן עלות השחר, דאס איז דער חשובסטער זמן וואס א ייד זאל דאווענען דאן שמונה עשרה.

די ״שמחת יום טוב״ איז אויסערגעוויינטליך, מען נעמט פריש אויף זיך צו פירן זיך לויט דער תורה שבכתב און לויט דער גמרא און שולחן ערוך, עס איז דער יום טוב פון ״קבלת התורה״. איר וועט טרעפען אז א סך חסידים וואס שרייבן א ״ספר תורה״ פערזענדליך, דאס איז די לעצטע מצוה פון תרי״ג מצות, ועתה כתבו לכם את השירה הזאת [ס׳איז א מצוה אז יעדער מענטש זאל שרייבן א ספר תורה פאר זיך], וועט ער מאכן א הכנסת ספר תורה [די צערעמאניע ווען מע שענקט א נייע ספר תורה צו דער שיל] אין דעם יום טוב שבועות. אפשר וועגן דעם איז עס ביי סעקולערע יידן נישט קיין גרויסע יום טוב, ווייל די תרי״ג מצות איז נישט וואס עס באצווינגט זיי יעדען איינציגן טאג, אבער ביי פרומע יידן וואס נעמען זיך פריש מיט שמחה דעם ״עול התורה״, איז שבועות דער גרעסטער יום טוב.

שׂרה־רחל און איוו מאַכן געשמאַקע קעזבלינצעס מיט היימישן עפּל־קאָמפּאָט.

עס פֿאַלט באַלד אויס 102 יאָר זינט דער פּטירה פֿונעם באַליבטן ייִדישן שרײַבער שלום־עליכם אין ניו־יאָרק. ווי ער האָט אַליין געבעטן אין זײַן צוואה, וועלן זונטיק, אויף זײַן יאָרצײַט, זיך פֿאַרזאַמלען גרופּעס ייִדן איבער דער וועלט, כּדי הנאה צו האָבן פֿון זײַנע ווערק און אָפּגעבן כּבֿוד זײַן אָנדענק.

די יערלעכע צערעמאָניעס און פֿאָרלייענונגען זענען הײַנט אַ סך ווייניקער אין צאָל און קלענער אין פֿאַרנעם ווי זיי זענען אַמאָל געווען אָבער דער פֿאַקט, אַז די פּראָגראַמען גייען אָן ווײַטער, ניט געקוקט אויף די שטרויכלונגען פֿון דער געשיכטע, זאָגט עדות, וויפֿל די ייִדישע פֿאָלקסמאַסן האָבן שלום־עליכמען ליב געהאַט און ווי אַזוי מע פֿאַרגעסט אים ניט, אַפֿילו 102 יאָר נאָך זײַן טויט.

אויב מע קוקט דורך שלום־עליכמס אַרכיוון, קען מען געפֿינען אומצאָליקע מאַטעריאַלן, אַרײַגערעכנט זײַנע פּערזענלעכע בריוו, כּתבֿ־ידן און אַפֿילו די פֿעדער און טינטער, מיט וועלכע ער האָט געשריבן. מע דאַרף, אָבער, אין ערגעץ ניט פֿאָרן, כּדי צו געניסן פֿון די אוניקאַלע רעקאָרדירונגען, וואָס זענען פֿאַרבונדן מיטן לעבן און שאַפֿן פֿונעם באַליבטן ייִדישן קלאַסיקער.

שלום־עליכמס שטימע:

הײַנט קען מען געפֿינען אַ גרויסע צאָל קלאַנג־רעקאָרדירונגען פֿון אַלע אַקטועלע באַקאַנטע פּערזענלעכקייטן. אָבער אין 1915 האָט די רעקאָרדיר־אינדוסטריע נאָך געהאַלטן בײַם אַנטוויקלט ווערן, און צוליב דעם איז שווער צו געפֿינען רעקאָרדירונגען פֿון דעמאָלטיקע פּערזענלעכקייטן. שלום־עליכם, שוין מסוכּן־קראַנק אויף טובערקולאָז און שטרעבנדיק צו געפֿינען אופֿנים צו שאַפֿן געלט אויפֿצוצאָלן זײַנע מעדיצינישע הוצאות, האָט געמאַכט אַ פּראָבע אין אַ רעקאָרדיר־סטודיאָ צו זען, אויב עס לוינט זיך פֿאַר דער פֿירמע צו מאַכן פּלאַטעס פֿון אים, אין וועלכע ער לייענט פֿאָר זײַנע מעשׂיות אויף אַ קול. קיין פּלאַטעס האָט מען, צום באַדויערן, ניט אַרויסגעגעבן, אָבער עס זענען אונדז יאָ פֿאַרבליבן צוויי קורצע אויסצוגן, אין וועלכע ער לייענט פֿאָר פֿון זײַנע ווערק.

אָט קענט איר הערן אַן אויסצוג פֿון „ווען איך בין ראָטשילד‟:

און „אַ פֿריילעכער יום־טובֿ‟:

כּמעט יעדן ייִדישן אַקטיאָר איז בעת זײַן קאַריערע אויסגעקומען צו שפּילן אַ ראָלע אין שלום־עליכמס אַ פּיעסע צי דערציילונג. די דערציילונגען און מאָנאָלאָגן פֿון שלום־עליכם זענען צווישן די סאַמע פֿאַרשפּרייטסטע ייִדישע רעקאָרדירונגען און מע קען נאָך אַלץ געפֿינען אַ סך פּלאַטעס, טאַשמעס און קאָמפּאַקט־דיקסן, אין וועלכע באַקאַנטע ייִדישע אַקטיאָרן לייענען פֿאָר זײַנע ווערק. אַ סך פֿון זיי קען מען געפֿינען אויף „יוטוב.‟

אָט איז אַן אַנאַמירטער פֿילם פֿון „טעאַטער אין כּתרילעווקע.‟ אַלע ראָלעס ווערן מײַסטעריש געשפּילט דורכן אַקטיאָר רפֿאל גאָלדוואַסער, דער דירעקטאָר פֿונעם „לופֿט־טעאַטער‟ אין שטראַסבורג.

אָט לייענט דער אַקטיאָר שמואל רודענסקי פֿאָר די דערציילונג „אַלט־נײַ כּתרילעווקע,‟ צוזאַמען מיט דער משפּחה בערנשטיין.

און אָט איז אַ רעקאָרדירונג, אין וועלכער דער באַקאַנטער ייִדישער אַקטיאָר שמואל עצמון לייענט פֿאָר גאַנץ „טבֿיה דער מילכיקער‟:

https://archive.org/details/251SholemAleichemKatontiIAmUnworthy.ReadByShmuelAtzmon_201312